نگاهی مختصر به مساله محیط‌زیست از منظر قرآن
مسوولیت مومنانه در برابر طبیعت
فاروق امینی
با اینکه در تمام ادیان الهی و همچنین دین مبین اسلام دستورهایی مبنی بر حفظ و نگهداری از محیط‌زیست و منابع طبیعی آمده است، اما در خیلی از موارد خلاف این دستورات الهی عمل می‌شود و بعضی از متولیان امر همه چیز را ملک طلق خود می‌پندارند و دچار این توهم شده‌اند که می‌توانند هرگونه دخل و تصرفی را در جنگل‌ها، مراتع و حتی پارک‌ها داشته باشند و به هیچ کس هم پاسخگو نباشند. در آموزه‌های دینی، احادیث و روایات متعددی مبنی بر نکوهش و منع قطع درختان و آتش زدن مزارع و گیاهان آمده است و آنقدر به حقوق حیوانات اهمیت داده شده که در کتب احادیث، بابی به احکام و قوانین مربوط به حیوانات اختصاص داده شده است. روایاتی هم درخصوص آلوده نکردن نهرها، اطراف درختان و محل استراحت کاروان‌ها بیان شده است.
دین اسلام حتی قطع درختان و تخریب مزارع در جنگ با دشمن را جایز نمی‌داند، چراکه منابع طبیعی متعلق به همه انسان‌هاست و دیگر جانداران هم در آن شریک هستند. در این باره حدیثی از حضرت علی (علیه‌السلام) نقل شده است که می‌فرمایند: «... يزِيدُ فِي الْعُمُرِ ترْكُ الْأذى و توْقِيرُ الشُّيُوخِ و صِلهُ الرّحِمِ و أنْ يُحْترز عنْ قطْعِ الْأشْجارِ الرّطْبهِ إِلّا عِنْد الضّرُورهِ؛ ...آزار نرساندن، احترام سالمندان، صله رحم و دوري از بريدن درختانِ تر مگر در حال ضرورت، موجب افزایش عمر انسان است.»
در مورد حیوانات نیز توصیه‌های فراوانی در قرآن درخصوص اینکه با جانوران با ملایمت رفتار کنیم و از آزار آنها بپرهیزیم، ذکر شده است و حتی موقع آب خوردن آنها، مزاحم‌شان نشویم.
در ایام حج به دلیل رعایت حقوق جانداران و درختان، شکار کردن، قطع درختان و آزار به موجودات در حرم امن الهی حرام شمرده شده و حتی مستلزم پرداخت جریمه است.
تاکید و اشارات فراوان قرآن به صرفه‌جویی و استفاده صحیح از منابع طبیعی و نکوهش از اسراف کردن نشان از اهمیت موضوع دارد. حتی موقعی که خداوند از موزون بودن عالم هستی صحبت می‌کند، منظور این است که ما انسان‌ها نباید مرتکب انجام کارهایی شویم که این توازن و تعادل به‌هم بخورد. چنانچه خداوند در آیه ۸۷ سوره مائده فرموده است: «... يا أيُّها الذِين آمنُوا لا تُحرِّمُوا طيِّباتِ ما أحل‌الله لكُمْ ولا تعْتدُوا إِن‌الله لا يُحِبُّ الْمُعْتدِين: ای اهل ایمان، حرام نکنید طعام‌های پاکیزه‌ای که خدا بر شما حلال كرده و از حدود و احکام خدا تجاوز نکنید که خدا تجاوزکنندگان را دوست نمی‌دارد.» و بر این اساس کسانی که رفتار ناشایست با محیط‌زیست دارند از رحمت خداوند محروم خواهند بود.
نمونه‌ای دیگر که در قرآن به آن اشاره شده است که تجاوز و عدول از آن سبب بر هم خوردن تعادل طبیعت می‌شود، اندازه و قدر است. خداوند در آیه ۴۹ سوره قمر می‌فرماید: «إِنّا كُلّ شيْءٍ خلقْناهُ بِقدر؛ ماييم كه هر چيزى را به اندازه آفريدهايم.» یعنی در تماس با طبیعت و بهره‌گیری از منابع آن باید به گونه‌ای رفتار شود که اولا قدر و اندازه ملاک عمل قرار گیرد و ثانیا تغییرات اندازه‌ها به حدی نباشد که سبب تخریب محیط‌زیست و از بین رفتن گونه‌های دیگر شود. علاوه بر این موارد می‌توان به قواعد فقهی متعددی همچون قاعده «لاضرر»، «ضمان»، «اتلاف»، «تسبیب» اشاره کرد که همه این قواعد به نوعی ما را از استفاده ناصحیح و ضرر رساندن به منابع و رعایت حقوق همدیگر سفارش کرده‌اند.
به خاطر زیاده‌خواهی ما انسان‌هاست که حتی به دره‌ها، کوه‌ها و مسیر سیلاب‌ها هم رحم نمی‌کنیم و با ساخت و سازهای غیر قانونی جلوی مسیر سیلاب‌ها را می‌گیریم و به موجب آن شاهد حوادث ناگوار هستیم. نمونه‌های آن را در چند سال اخیر در شیراز، قم، فیروزکوه، لرستان و... مشاهده کرده‌ایم.
حال با وجود این همه توصیه و روایات که در دین اسلام به آن اشاره شده است، چرا اعتنایی به این تاکیدات صریح نمی‌شود و گوش شنوایی وجود ندارد و هر روز با معضلات جدیدی از تخریب باغ‌ها برای تبدیل به برج‌ها گرفته تا ساختن مسجد در پارک‌ها و مواردی از این دست مواجه می‌شویم. علاوه بر جاه‌طلبی و خودخواهی انسان امروزی می‌توان به عدم مطالعه، شناخت و آگاهی دقیق تصمیم‌گیران از اهمیت و جایگاه محیط‌زیست و منابع موجود اشاره کرد. وقتی خداوند در قرآن به نام درختان (والتِّينِ والزّيْتُونِ) قسم یاد کرده و نیز از سجده گیاه و درخت به پیشگاه الهی (والنّجْمُ والشّجرُ يسْجُدانِ) نیز سخن به میان آورده است و دیگر ادیان الهی درختان را ارجمند خطاب می‌کنند چطور ما باید نسبت به قطع درختان بی‌تفاوت باشیم.
به عنوان نمونه ارزش زیستی و اکولوژیک هر اصله درخت جنگلی بلوط حدود ۲۵۰ هزار دلار تخمین زده شده است و این درختان بلوط نقش مهمی در پایداری آب و خاک و حفظ زیستگاه دارند، ولی متاسفانه هر سال در زاگرس صدها هکتار از این جنگل‌ها به دلیل فقدان مراقبت انسان‌ها و عدم توجه کافی دولت طعمه حریق می‌شوند و به خاطر طمع انسان سالانه جنگل‌های هیرکانی در شمال ایران مورد تجاوز و تخریب قرار می‌گیرند. در مجموع ۷درصد مساحت ایران را پوشش جنگلی تشکیل می‌دهد و مابقی آن خشک و نیمه خشک است، بنابراین پوشش جنگلی و درختان موجود از اهمیت بسیار بالایی برخوردارند. وظیفه ما شهروندان، نگهداری و حفاظت از محیط‌زیست این مرز و بوم است و هر کس به نوبه خود نسبت به این منابع مسوول است و شایسته است ما هم به عنوان دغدغه‌مندان این حوزه به شعار زیبای روز جهانی تنوع زیستی در سال 2024 «بخشی از برنامه باش» جهت نجات سیاره خود توجه لازم را داشته باشیم.