چشم‌انداز همكاري ايران و آژانس
عارف دهقاندار
شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي، روز چهارشنبه 5 ژوئن، با تصويب قطعنامه‌اي عليه ايران، از تهران خواست كه محدوديت‌هاي اخير خود را براي بازرسان آژانس لغو و سطح همكاري‌هاي خود را با IAEA افزايش دهد. اين قطعنامه كه با 20 راي موافق، 2 راي مخالف و 12 راي ممتنع با پيشنهاد انگليس، فرانسه و آلمان به تصويب رسيد، به دنبال اين است كه ايران در قبال گزارش‌هاي مشكوك در دو سايت هسته‌اي تورقوزآباد و ورامين شفاف‌سازي كرده و امكان بازرسي‌هاي موثر را براي ماموران آژانس در اين دو سايت فراهم كند.
ايالات متحده تا پيش از اين به نظر مي‌رسيد كه مخالف تصويب اين قطعنامه است و بنا ندارد سطح تنش‌هايش را با ايران افزايش دهد، اما به دليل استدلال اروپايي‌ها مبني بر در خطر بودن يكپارچگي معاهده منع اشاعه هسته‌اي، مخالفت‌هاي خود را كنار گذاشت و به اروپايي‌ها پيوست. لازم به ذكر است كه دو راي مخالف در تصويب اين قطعنامه متعلق به چين و روسيه است و ايشان در بيانيه مشتركي كه همراه ايران منتشر كردند، خواستار اين شدند كه غربي‌ها از تشديد تنش‌ها خودداري كرده و به سمت احياي توافق حركت كنند.
جدا از قطعنامه اخير شوراي حكام، با توجه به سيگنال‌هايي كه اخيرا توسط آقايان دكتر كمال خرازي، دكتر سيد عباس عراقچي و سردار احمد حق‌طلب مبني بر احتمال تجديدنظر ايران در دكترين هسته‌اي‌اش به طرف‌هاي غربي داده شد، به نظر مي‌رسد كه راهبرد جمهوري اسلامي ايران در قبال چالش هسته‌اي‌اش با غرب وارد مرحله جديدي شده است و اكنون ايران با در اختيار داشتن ذخاير قابل توجه اورانيوم با غناي مناسب، راهبرد «بازدارندگي هسته‌اي نهفته» يا «بازدارندگي هسته‌اي در آستانه» را دنبال مي‌كند كه بخش قابل توجهي از علل اتخاذ اين راهبرد را بايد در تهديدات روزافزون اسراييل به عنوان تنها قدرت اتمي منطقه خاورميانه و همچنين رفتار غرب در قبال تعهداتش در قبال برجام جست‌وجو كرد. ايران تا يك‌سال پس از خروج ايالات متحده امريكا از برجام در سال 2018، به تعهدات خودش در قبال توافق پايبند بود و سپس مطابق با حقوق ذاتي خود و مبتني بر بند 26 و 36 برجام و در پاسخ به خروج امريكا از توافق، به صورت تدريجي اقدام به كاهش تعهداتش كرد و ميزان ذخاير اورانيوم غني شده خود را افزايش داد. پس از عدم همراهي اروپايي‌ها، تهران اقدام به غني‌سازي اورانيوم تا سطح 60 درصد كرد و به تدريج ميزان دسترسي بازرسان آژانس به سايت‌هاي هسته‌اي را كاهش داد و برخي دوربين‌هاي نصب شده را خاموش كرد. لذا امروز كه رافائل گروسي، مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي بيان مي‌كند كه نمي‌تواند صلح‌آميز بودن برنامه هسته‌اي ايران را تاييد كند، بايد پيش از سوزن زدن به ايران، يك جوالدوز به غربي‌ها بزند كه چرا زمينه را براي كاهش همكاري‌هاي ايران و آژانس فراهم كردند.
همچنين شرايط امروز منطقه و محيط بين‌المللي، هيچ شباهتي به گذشته نداشته و نظم در حال گذار نظام بين‌الملل، چالش قدرت‌هاي بزرگ شرق و غرب با يكديگر و همچنين جنگ اوكراين و جنگ غزه، معادلات امنيتي منطقه خاورميانه و نظام بين‌الملل را وارد مرحله جديدي كرده كه منجر به تغيير راهبردهاي كلان ايران در عرصه سياست خارجي شده است.
همچنين با توجه به درگذشت مرحوم ابراهيم رييسي، اكنون ايران در آستانه يك انتخابات زودهنگام قرار گرفته است كه نتيجه آن تا حد قابل توجهي مي‌تواند بر نوع مواجهه ايران با پرونده هسته‌اي و سطح همكاري‌هايش با آژانس تاثير بگذارد. هر چند كه تاكنون نتايج تاييد صلاحيت‌ها و آرايش سياسي انتخابات مشخص نشده است، اما با توجه به افراد ثبت‌نامي و اهميت مساله هسته‌اي، بعيد نيست كه مجدد همچون سال 92، شاهد مناظره‌هاي داغ ميان داوطلبين با محوريت سياست خارجي و پرونده هسته‌اي باشيم و احتمال دارد كه قطعنامه اخير شوراي حكام، محل بحث در مناظرات انتخاباتي قرار گيرد. البته بايد توجه داشت كه ريل‌گذاري سياست‌هاي كلان ايران در عرصه سياست خارجي توسط شوراي عالي امنيت ملي و رهبري نظام صورت مي‌گيرد و با توجه به تجربيات گذشته، نبايد منتظر تغييرات قابل توجهي در اين سياست‌ها بود و حتي در صورت انتخاب يك رييس‌جمهور با رويكردي متفاوت از رييس‌جمهور فقيد، احتمالا دستاوردهاي فني ايران در عرصه هسته‌اي حفظ و فقط سطح همكاري‌هاي ايران با آژانس افزايش خواهد يافت.
با توجه به در پيش بودن انتخابات امريكا و برگزاري آن چند ماه پس از انتخابات ايران و احتمال روي كار آمدن مجدد ترامپ در كاخ سفيد، بعيد به نظر مي‌رسد كه تهران در اين فرصت محدود عزم اين را داشته باشد كه وارد يك توافق جدي همه‌جانبه با طرف امريكايي شود. فارغ از اينكه چه كسي و با چه رويكردي در سياست خارجي، به عنوان نهمين رييس‌جمهور ايران انتخاب شود، تهران براي ورود به هرگونه توافق با طرف امريكايي در زمينه هسته‌اي ولو موقت تا مشخص شدن نتيجه انتخابات امريكا صبر خواهد كرد.
پژوهشگر روابط بين‌الملل