بازار تبريز و سرمايه اجتماعي
مرجان يشايايي
مرمت و احياي بازار تبريز از آن ماجراهايي است كه گفتني فراوان دارد. من داستان را به نقل از دكتر اكبرتقي‌زاده اصل، رييس اسبق ميراث فرهنگي تبريز مي‌گويم كه مي‌توان او را از افراد مهم در مرمت بزرگ‌ترين بازار مسقف جهان دانست. بازار تبريز اما فقط اهميت ملي نداشته بلكه شهر تبريز كه در شرق به تمدن كهن چين مي‌رسيد و در غرب به يونان و رم، در واقع در مركز تلاقي تمدن‌هاي بزرگ بوده و بازار آن نيز در مركز داد و ستد اين منطقه تلاقي بوده. نقشه بزرگ مقياس را كه پيش روي خود بگذاريد، مسير داد و ستد لاجرم از تبريز مي‌گذرد. تداوم حيات بازرگاني به همين دليل در تبريز وجود دارد. اين مراودات تبريز را تبديل به يك نقطه پراهميت مي‌سازد و اگر بازار تبريز از دوره سلجوقي رونق داشته يا بوده، به دليل قرار گرفتن بر سر راه چهار تمدن اصلي است. بازار تبريز، آراسته و زيبا كه امروز مي‌بينيد، تا چند دهه قبل چنين نبوده. بازاري قديمي بوده كه در فقدان توجه كارشناسان و دلسوزان رو به زشتي و ويراني مي‌رفته. تقي‌زاده مي‌گويد، آن زمان كه ما به فكر مرمت بازار تبريز افتاديم، بازار رونق قبل را نداشت.
مرمت نشده بود و كسبه‌اي كه كسب و كاري مانند فرش در حجره‌هاي آنها رونقي داشت، به واسطه همين خرابي و بدشكلي آرام آرام كسب و كار خود را از بازار به محلات ديگر منتقل مي‌كردند. بازار تبريز اما فقط محل داد و ستد نبوده و بسياري از تحولات اجتماعي و سياسي دوره مدرن ايران از جمله انقلاب مشروطه ريشه در بازار تبريز داشته. به گفته تقي‌زاده بازار پيش چشم ما در حال از ميان رفتن بود كه ما در ميراث تبريز به فكر افتاديم كه بايد از اين وضعيت در بياييم. اهميت مرمت و احياي بازار تبريز آن است كه مردم يا بهتر بگوييم بازاريان، خود آن را احيا كرده‌اند. يعني ميراث، سرپرستي كارشناسي مرمت را بر عهده گرفته و بازاريان قدم به قدم براي مرمت همراه شدند. براي آنكه عظمت كار مرمت بازار تبريز را بتوانيد درك كنيد، خدمت‌تان بگويم كه بازار مسقف تبريز 27 هكتار است و 23 كاروانسرا، 34 راسته و 22 دالان و نزديك 7هزار مغازه دارد. وضعيت بازار تبريز جوري شده بود كه بازاري‌هاي اصيل به تدريج از بازار مي‌رفتند و حجره‌هاي بازار بسياري تبديل به انبار شده بودند. در ديداري كه با دكتر تقي‌زاده داشتم، سوالي پرسيدم كه همواره ذهنم را مشغول كرده بود: چطور بازاريان را ترغيب كرديد تا مرمت بازار را خود به عهده گيرند؟ جواب در واقع درسي بايد باشد براي همه آنهايي كه مي‌خواهند مردم را در هر امر اجتماعي و سياسي و ملي همراه كنند. وقتي ميراث با مسووليت دكتر تقي‌زاده وارد مي‌شود، اول وضعيت اقتصادي مورد توجه قرار مي‌گيرد و طي جلسات متعدد بالاخره اهالي بازار را راضي مي‌كنند كه مرمت بازار حتما تاثير شگرفي بر چرخش مالي بازار مي‌گذارد و ديگر اينكه در هر قدم هر اطلاعات و افقي با مردم در ميان گذاشته مي‌شد و از آنها نظرخواهي مي‌شده و مردم در هيچ مرحله غريبه دانسته نمي‌شدند. البته شرح آنچه در جريان مرمت بازار تبريز گذشته، بسيار مفصل است، اما در يك جمله شايد بتوان گفت، آنچه بازار تبريز را به اين زيبايي و آراستگي درآورده، سرمايه و هزينه نيست كه بسياري از پول‌ها بر باد رفته و سنگي از جا نجنبيده. آنچه بازار تبريز را زنده كرده، سرمايه اجتماعي مردم و مسوولان بوده كه حالا مردم و بازاريان به جاي آنكه ديوارها و سقف‌هاي معيوب و بدشكل پيش چشم‌شان باشد، فضايي آراسته و فاخر مي‌بينند كه از هر گوشه و كنار آن زندگي و رونق جوانه مي‌زند. همان‌كه در ادبيات ما مي‌گفتند كه «بيستون را عشق كند و.... »