روابط ايران و اروپا؛ چالش پشت چالش
محمد جواد قهرماني
گزارش رسانه‌هاي غربي مبني بر انتقال موشك‌هاي بالستيك ايراني به روسيه آخرين نمونه از تحولاتي است كه به واكنش اعلامي و اعمالي جدي اروپا و امريكا درقبال جمهوري اسلامي ايران انجاميده است. در اولين گام، كشورهاي غربي به تصويب برخي تحريم‌ها عليه جمهوري اسلامي ايران اقدام كردند. اما پرسش مهم اين است كه در پي گزارش‌هاي اخير، چه چشم‌اندازي را مي‌توان براي روابط ايران و اروپا ترسيم كرد؟ اولين موضوعي كه لازم است پيش از پاسخ به اين پرسش بيان شود وضعيت روابط ايران و اروپا طي ساليان اخير است؛ كشورهاي اروپايي در زمان خروج دونالد ترامپ، رييس‌جمهور سابق امريكا، از برجام، تلاش كردند تا حدي جمهوري اسلامي ايران را متقاعد سازند كه اروپا با سياست‌هاي يكجانبه امريكا همراهي نخواهد كرد. هرچند اروپا ظاهرا اراده خود در پيگيري اين سياست را نشان داد، اما در عمل از توان كافي براي حمايت از خواسته‌هاي ايران و جلوگيري از بدتر شدن روابط با غرب برخوردار نبود. در اين رويكردِ اروپا، مخالفت با ترامپ نيز نهفته بود، به دليل آنكه سياست‌هاي ترامپ، امريكا را به كنشگري غير قابل اتكا براي اروپا تبديل مي‌كرد. با اين حال، به قدرت رسيدن جو بايدن در امريكا، اين اميد را به وجود آورد كه احتمال بهبود روابط ميان ايران و غرب وجود دارد. هرچند، به دلايل مختلف احياي برجام در اين دوره محقق نشد. اما با گذشت زمان، وقوع جنگ اوكراين تفاوت مهمي نسبت به گذشته ايجاد كرد، يعني يك عامل مهم ديگر بر رويكرد اروپا و البته امريكا نسبت به جمهوري اسلامي ايران سايه افكند و آن پيوند زدن تهران با جنگ اوكراين بود. به اين معنا كه اگر پيش‌تر موضوعات امنيتي مربوط به ايران در حوزه هسته‌اي و مسائل خاورميانه خلاصه مي‌شد اكنون، به باور اروپا، اقدامات ايران از طريق حمايت از روسيه، امنيت اروپا را نيز هدف قرار داده است. اولين موضوعي كه در اين ارتباط مطرح شد اين بود كه جمهوري اسلامي ايران به انتقال پهپاد به روسيه اقدام كرده است.
اما در ادامه مقامات اروپايي همواره نگراني خود را در خصوص تقويت همكاري‌هاي نظامي ايران و روسيه اعلام مي‌كردند. يكي از موضوعات مطرح شده، امكان انتقال موشك‌هاي بالستيك به روسيه از جانب ايران بود كه ظاهرا از اظهارنظرهاي مقام‌هاي اروپايي اين‌گونه بر مي‌آمد كه نسبت به اين موضوع حساسيت بسيار بالايي دارند و آماده‌اند واكنش جدي به اين مساله درصورت وقوع نشان بدهند. همانطور كه گفته شد گزارش برخي رسانه‌هاي غربي مبني بر انتقال موشك‌هاي بالستيك به روسيه واكنش جدي اروپا را نيز در پي داشت. طيف گسترده‌اي از مقامات اروپايي به محكوم كردن همكاري‌هاي ايران و روسيه پرداختند. مقامات امريكا نيز به همين‌سان مواضع خود را همگام با اروپايي‌ها اعلام كردند. درعمل، نيز اولين واكنش، اعمال تحريم‌هايي عليه برخي افراد و نهادهاي جمهوري اسلامي ايران بوده است.
با اين تفسير اروپايي كه اين همكاري ايران با روسيه امنيت اروپا را هدف قرار داده، به نظر مي‌رسد بسياري از ابعاد روابط دو‌طرف در حال حاضر تحت‌الشعاع اين موضوع قرار گرفته است. اگر به مواضع اروپا در پرونده هسته‌اي نيز نگريسته شود به خوبي مي‌توان اين موضوع را درك كرد. تروييكاي اروپايي نقش برجسته‌اي در تصويب آخرين قطعنامه شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي ايفا كرد؛ موضوعي كه امريكا ظاهرا مخالف آن بود اما در انتها امريكا نيز به آن رأي مثبت داد.
در حال حاضر نيز اين موضوع بار ديگر مطرح شده است. به گونه‌اي كه روزنامه گاردين اخيرا در گزارشي به بده بستان احتمالي ايران و روسيه پرداخته است. به ادعاي اين روزنامه، جو بايدن، رييس‌جمهور امريكا، و كي‌ير استارمر، نخست‌وزير بريتانيا، در ديدار اخيرشان، نگراني‌هاي خود از اينكه روسيه در ازاي عرضه موشك‌هاي بالستيك توسط ايران، اسرار هسته‌اي را با اين كشور به اشتراك بگذارد، مطرح كردند. دو طرف همچنين اشاره كردند كه اين دو كشور «در زماني كه تهران در فرآيند غني‌سازي اورانيوم كافي براي تكميل هدف بلندمدت خود براي ساخت يك بمب هسته‌اي قرار دارد، همكاري نظامي‌شان را تقويت كرده‌اند.»
در كنار دغدغه‌هاي امنيتي ذكر شده كه مي‌تواند بر تمام ابعاد روابط ايران و اروپا تأثير بگذارد، بايد به اين نكته نيز اشاره شود كه اروپا همچنان خواهان ايفاي نقش برجسته در موضوعات مختلف بين‌المللي است؛ چنين تحولاتي به‌طور طبيعي اهرم‌هاي مناسبي در اختيار آن قرار مي‌دهد؛ به اين معنا كه حل مسائل ايران در موضوعات مختلف با غرب بدون خواست و حضور اروپا ميسر نخواهد بود. در اين وضعيت، به نظر مي‌رسد اروپا تمايل دارد نقشي متفاوت و معكوس نسبت به گذشته، يعني زماني كه ترامپ يكجانبه از برجام خارج شد، ايفا كند.
به‌طور كلي، مي‌توان گفت پرونده‌هاي مختلفي وجود دارند كه روابط ايران و اروپا را تحت‌الشعاع قرار داده‌اند. مانورهاي متعدد بر سر همكاري‌هاي نظامي ايران و روسيه بار ديگر نشان داده كه تا چه اندازه جنگ اوكراين به يكي از موضوعات مهم و جديد در روابط ايران و اروپا تبديل شده است. اين موضوع مي‌تواند دستوركارهاي سياست خارجي كشور را تحت تأثير قرار بدهد، به ويژه آنكه هماهنگي كشورهاي غربي امكان امنيتي‌سازي بيشتر تهران در اين موضوع را براي آنها فراهم مي‌كند. در اين حالت، آنها از اين اهرم نيز براي فشار بر ايران استفاده خواهند كرد.