يك توافق و ده‌ها اختلاف
امير علي ابوالفتح
ايران و امريكا طي چهار دهه خصومت، دشمني، زور آزمايي و حتي رويارويي مستقيم نظامي، در برخي از مقاطع زماني نيز بر سر موضوعات مشخصي اشتراك منافع داشته‌اند. به همين دليل با وجود «شيطان بزرگ» ناميده شدن امريكا از سوي ايران و محور شرارت خوانده شدن ايران از سوي امريكا، اتحادهاي طبيعي بين اين دو كشور نيز شكل گرفته است. در علم روابط بين‌الملل، اتحاد طبيعي زماني به وجود مي‌آيد كه دو يا چند كشور رقيب يا حتي متخاصم بر سر يك موضوع مشخص به وحدت‌نظر مي‌رسند و اقدامات هماهنگ در راستاي رسيدن به هدف مشخص انجام مي‌دهند. همكاري‌هاي غيرمستقيم ايران و امريكا در بوسني در اواخر قرن گذشته و همكاري مستقيم ايران و امريكا در دوران پس از طالبان در افغانستان در اوايل قرن جاري، از جمله اين اتحادهاي طبيعي ميان تهران و واشنگتن بوده است. البته در اين دو مورد، ايران و امريكا بر سر موضوع ثالث به جمع‌بندي مشترك رسيدند. با توجه به چنين مقدمه‌اي، حصول توافق بر سر موضوع برنامه‌هاي هسته‌اي ايران ميان تهران و واشنگتن، نقطه عطفي در مناسبات خصمانه ميان دو كشور به شمار مي‌آيد. با اين حال، توافق ميان تهران و واشنگتن در مورد برنامه‌هاي هسته‌اي ايران نيز به آساني و به سرعت انجام نگرفت. در حقيقت بيش از يك دهه زورآزمايي، تهديد، ارعاب، تحريم و حتي حركت تا يك قدمي جنگ، دو طرف را در نهايت به اين نتيجه رساند كه ادامه مخاصمه منافع دو طرف را به اندازه توافق، تامين نخواهد كرد. در حقيقت، ايالات متحده در دولت باراك اوباما، زماني حاضر به نشستن پشت ميز مذاكره مستقيم با ايران بر سر موضوع هسته‌اي شد كه تمام گزينه‌ها جز عمليات نظامي را عليه جمهوري اسلامي ايران به كار گرفته بود. در زمان رياست‌جمهوري اوباما، ميزان و شدت تحريم‌ها عليه ايران به بالاترين حد در مناسبات خصمانه دو كشور رسيد. دولت وقت امريكا موفق شده بود با شكل دادن اجماع جهاني در لواي آنچه «خطر فوري تسليحات اتمي ايران» مي‌خواند، تحريم‌هاي به اصطلاح فلج‌كننده شوراي امنيت سازمان ملل را عليه ايران به اجرا گذارد و ايران را ذيل فصل هفتم منشور ملل متحد قرار دهد. گفته مي‌شود تحريم‌هاي اعمال شده بر ايران در دوران پيش از توافق برجام، شديد‌ترين تحريم‌هاي كل تاريخ بوده كه حتي تحريم‌هاي اعمال شده از سوي عراق پس از اشغال كويت نيز با آن قابل مقايسه نيست. با اين حال، طرف مقابل يعني ايران نيز سطح مقابله را تا بالاترين مرحله ارتقا داده بود. در آن زمان، بيش از قريب به 20 هزار سانتريفيوژ در ايران فعاليت مي‌كرد و غني‌سازي اورانيوم تقريبا در حد 20 درصد در جريان بود. جمهوري اسلامي ايران، اين اقدامات را صلح‌آميز و در راستاي تامين نياز انرژي و ديگر مصارف همچون پزشكي هسته‌اي توصيف مي‌كرد. اما از ديد امريكا و متحدان اروپايي آن، ايران به سرعت در حال نزديك شدن به ساخت سلاح اتمي بود و برخي برآوردهاي اطلاعاتي در غرب حكايت از آن داشت كه گريز هسته‌اي (زمان رسيدن به سلاح اتمي) در ايران به سه تا پنج هفته رسيده است. در حقيقت، زماني ايران و امريكا موافقت كردند كه مذاكرات جدي هسته‌اي را در قالب گروه 1+5 آغاز كنند كه چشم‌انداز برخورد نظامي و جنگ رودررو بيش از هر زمان ديگري پديدار گشته بود. در چنين فضايي، دولت وقت امريكا به آخرين گزينه پيش از جنگ متوسل شد و آن اينكه مسير ديپلماسي را آزمايش كند. به همين دليل، باراك اوباما با ارسال چند نامه براي رهبر معظم انقلاب، آمادگي واشنگتن را براي پذيرش حداقل خواسته‌هاي تهران مبني بر به رسميت شناختن حق غني‌سازي هسته‌اي و صرف‌نظر كردن از برچيده شدن برنامه‌هاي هسته‌اي ايران را اعلام كرد. اين تحول بنيادين از سوي ايران مورد استقبال قرار گرفت. با وساطت عمان، تماس‌هاي اوليه ميان ايران و امريكا آغاز شد. اين تماس‌ها سپس در قالب مذاكرات فشرده، پيچيده و نفسگير گروه 1+5 با ايران ادامه يافت و سرانجام سندي به دست آمد كه نام «برنامه جامع اقدام مشترك» (برجام) برآن گذاشته شد.
اكنون دو سال از اجراي برجام مي‌گذرد. در اين مدت، برجام با وجود تهديدات مكرر دونالد ترامپ، رييس‌جمهوري كنوني امريكا به حيات خود ادامه مي‌دهد. گزارش‌هاي دهگانه آژانس بين‌المللي انرژي اتمي از رعايت كامل تعهدات برجامي از سوي ايران حكايت دارد. امريكا نيز با اكراه، همچنان به تعليق تحريم‌هاي هسته‌اي ايران ادامه مي‌دهد. با اين حال، اين وضعيت نتوانسته است اختلافات و تنش‌ها ميان تهران و واشنگتن را بر سر موضوعات غيرهسته‌اي كاهش دهد. برخي شواهد مويد آن است كه خصومت‌هاي طرفين، در نهايت عمده‌ترين توافق ميان ايران و امريكا، يعني توافق هسته‌اي را نابود خواهد كرد. اما تا زماني كه توازن وحشت ميان دو كشور وجود داشته باشد، مي‌توان به ادامه حيات برجام اميدوار بود. در اين توازن وحشت، ترس از بازگشت ايران در مسير آنچه امريكايي‌ها ساخت سلاح اتمي مي‌نامند، واشنگتن را از نابودي برجام بازمي‌دارد و در مقابل نيز، ترس از بازگشت تحريم، ايران را به خويشتنداري در برابر جنجال‌آفريني‌هاي ترامپ دعوت مي‌كند.
تحليلگر مسائل امريكا