دايي‌جان ناپلئون و دو نكته
علي ربيعي
به بهانه درگذشت
ايرج پزشكزاد
تازه داشت به اصطلاح پشت لبم سبز مي‌شد كه ديگر مجله‌هاي نوجوانانه اشباعم نمي‌كرد. با تعدادي از دوستانم كه به قول معروف كله‌مان بوي قرمه سبزي مي‌داد، خواننده دايمي سه مجله فردوسي، نگين و توفيق شديم. فردوسي و توفيق تا زماني كه منتشر مي‌شدند، مونس هميشگي ما بودند. يادش به‌خير، براي صرفه‌جويي در خريد و خواندن كتاب با چند تن از رفقا، به هر سختي كه بود يك تومان مجله فردوسي را رديف مي‌كرديم و مجله تا هفته بعد در دست و ذهن ما بلعيده مي‌شد. در آن زمان يكي از داستان‌هاي جذابي كه به شكل پاورقي در فردوسي چاپ مي‌شد، رمان دايي‌جان ناپلئون به قلم ايرج پزشكزاد بود. او چهارشنبه گذشته به رحمت خدا رفت. پزشكزاد بي‌ترديد خالق يكي از ماندگارترين آثار ادبي «طنز رمان‌گونه» چند دهه اخير ايران است.
بعدها اين رمان، در قالب يك كتاب ماندگار چاپ شد و ناصر تقوايي فيلمساز برجسته كشورمان نيز در اقتباسي بي‌نظير آن را به تصوير كشيد.
۱- دايي‌جان ناپلئون، با يك نگاه جامعه‌شناسانه، طبقات و تغييرات اجتماعي ايران در آستانه مدرنيزاسيون را تحليل مي‌كند و به مثابه يك روانشناس اجتماعي، يك سوءظن بيمارگونه فرهنگي ايراني كه هر پديده سياسي، اقتصادي و اجتماعي را با عاملي پشت پرده مرتبط مي‌سازد، كالبدشكافانه مي‌نگرد. بر همين بنياد روانشناسانه، آخرين انقلاب كلاسيك اجتناب‌ناپذير اجتماعي «انقلاب اسلامي ايران» را عده‌اي، همانند دايي‌جان ناپلئون تحليل مي‌كنند و امروز هم گاهي عده‌اي بر همين سبيل، آدم‌ها و پديده‌هاي سياسي و اجتماعي را تحليل كرده و برچسب‌زني مي‌كنند. هرچند در عالم سياست به خصوص در روابط بين‌الملل، توطئه‌چيني يكي از روش‌هاي مرسومي است كه بيشتر عليه كشورهاي مستقل به كار برده است، اما مهم، داشتن بينش و مهارت در تشخيص توهم توطئه با واقعيت‌هاي توطئه در سياست است. متاسفانه بنا بر روانشناسي اجتماعي پيش‌گفته، عده‌اي با توهم توطئه از شناسايي دست‌اندازي‌هاي واقعي غافل شده و از تشخيص درست وامي‌مانند.
۲- در سال‌هاي گذشته برخي ايرانيان به خصوص تعدادي از هنرمندان، نويسندگان و حتي كارآفرينان به خارج از كشور رفته و حتي ممكن است برخي از آنها در مقطعي فعاليت سياسي هم داشته‌اند.
چه خوب است شرايطي فراهم شود آنها كه مايلند بتوانند به كشور برگردند و در حال و هواي وطن، عمر را سپري كنند.
اين ايده، چندين‌بار در دولت‌هاي مختلف مطرح و تاحدودي پيشرفت كرد. اخيرا هم رييس محترم قوه قضاييه به اين موضوع اشاره‌اي داشتند. اين امر نيازمند سياستي مدون و اطمينان‌بخش با اطلاع‌رساني عمومي است. مشاهده مي‌شود عده‌اي آگاهانه در ميان ايرانيان خارج از كشور براي ممانعت از برگشت به ايران به ايجاد ترس مي‌پردازند. چه خوب است هنرمندان با آثار فاخر و نويسندگان فرهيخته فرصت دوباره‌اي براي زيستن در وطن داشته باشند.