نادره وائلي‌زاده
وعده‌ها براي جلوگيري از تخليه فاضلاب به رودخانه كارون همچنان بي‌نتيجه است. نزديك به يكسال از افتتاحيه بزرگ‌ترين تصفيه‌خانه فاضلاب اهواز مي‌گذرد. تصفيه‌خانه شرق اهواز در حالي براي دومين بار افتتاح رسمي شد كه هنوز نتوانسته به نيمي از تعهداتش عمل كند تا رودخانه كارون براي رهايي از فاضلاب‌هاي شهري همچنان درگير سوءمديريت‌ها و خلف وعده‌ها باشد.
بزرگ‌ترين رودخانه كشور و شريان حياتي خوزستان كه نيمي از آبدهي‌اش را هم از دست داده، حالا نهري متعفن است. قرار بود با ساخت تصفيه‌خانه شرق، نيمي از ورودي‌هاي فاضلاب اهواز به كارون مسدود شود. اين تصفيه‌خانه كه با اعتبار ۴۵۰ ميليارد تومان و به صورت فاينانس خارجي و ظرفيت روزانه 112 هزار مترمكعب، ارديبهشت پارسال در ميان تبليغات بسيار، آغاز بهره‌برداري را جشن گرفت، پيش از اين نيز در آبان 97 افتتاح رسمي شده بود، اما به دليل تكميل نشدن خطوط انتقال (كلكتورها) هيچ‌گاه وارد مدار نشد. حالا هم معلوم شده، با وجود تعهد آبفا براي راه‌اندازي حداقل نيمي از ظرفيت تصفيه‌خانه در قالب فاز نخست، همين مقدار هم محقق نشده است. رييس اداره حفاظت محيط زيست شهرستان اهواز تاييد مي‌كند كه ادعاي مديران درباره تصفيه فاضلاب شرق اهواز صحت نداشته و نيازمند راستي‌آزمايي است.
علي بني‌عگبه به «اعتماد» مي‌گويد: «شركت آبفاي خوزستان مدعي است كه در فاز اول روزانه 50 هزار مترمكعب فاضلاب به اين تصفيه‌خانه وارد و تصفيه مي‌شود، اما بر اساس بازديدهايي كه داشتيم، نمي‌توانيم اين ادعا را تاييد كنيم. با وجودي كه تصفيه‌خانه در مدار بود ولي خروجي آنچناني نداشته و با حجمي كه آبفا متعهد شده تناسبي ندارد. بنابراين ادعاي آبفا صحيح نيست. براي رفع ابهام چندين مكاتبه با شركت آبفاي خوزستان هم از طريق اداره اهواز و هم اداره كل حفاظت محيط زيست استان انجام داديم، اما تاكنون هيچ پاسخي دريافت نكرديم. آخرين مكاتبه يك ماه پيش بود كه در آن به تعهدات آبفا براي اجراي طرح تاكيد كرده و گفتيم چرا تصفيه‌خانه فاضلاب شرق هنوز به‌طور كامل در مدار قرار نگرفته و خواستيم كه مشكلات‌شان را بيان كنند تا بتوانيم پيگيري كنيم.»
كارون در محاصره فاضلاب
رود كارون شهر اهواز را به دو بخش شرقي و غربي تقسيم مي‌كند. فاضلاب‌هاي اين شهر، از 24 نقطه عمده به كارون تخليه مي‌شود كه شامل 10 نقطه در غرب و 14 نقطه در شرق، در بازه‌اي به طول 26 كيلومتر از زرگان در شمال تا بقايي در جنوب اهواز است. طرح فاضلاب اهواز از سال 1369 (33 سال پيش) آغاز و هنوز در حال اجراست، اما فاضلاب همچنان، از اصلي‌ترين مشكلات اين كلانشهر 1.3 ميليون نفري است. از 300 هزار مترمكعب فاضلابي كه روزانه در اهواز توليد مي‌شود، 185 هزار مترمكعب به صورت خام وارد كارون و مابقي به نهر مالح (يكي از سيلاب‌برهاي طبيعي كارون) و در ادامه به تالاب بين‌المللي شادگان مي‌ريزد. قرار بود تصفيه‌خانه شرق اهواز كه اجراي آن از سال 1387 شروع شده، جمعيت نيم ميليون نفري ساكن در شرق اهواز را پوشش دهد و از ورود بيش از نيمي از اين فاضلاب‌ها جلوگيري كند. «كرمي‌نژاد»، مديرعامل آبفاي خوزستان كه اسفند 1400 در بازديد معاون وزير نيرو تصفيه‌خانه شرق را آماده تصفيه 90 هزار مترمكعب در روز اعلام كرده بود، فروردين 1401 در بازديد مديركل ديوان محاسبات خوزستان توان آن را جمع‌آوري ۷۰ هزار مترمكعب فاضلاب عنوان كرد. او پارسال در مراسم بهره‌برداري رسمي، تصفيه‌خانه شرق را يك تصفيه‌خانه «مدرن» و «كم نظير» توصيف كرد و وعده داد تا پايان شهريور ماه 1401 از ۲۴ نقطه‌اي كه فاضلاب وارد رودخانه كارون مي‌شود، ۱۹ نقطه حذف شود.
بني‌عگبه رييس اداره حفاظت محيط زيست اهواز اما مي‌گويد: «هيچ كدام از ورودي‌هاي فاضلاب به كارون كه قرار بود مسدود شود تاكنون بسته نشده، اگر چه حجم برخي از آنها كمي كاهش پيدا كرده است. آبفاي خوزستان تعهد كرده بود كه در گام اول هفت نقطه در شمال اهواز مسدود شود كه طبق بررسي‌ها و تاييد خودشان تاكنون محقق نشده.» قبل از احداث تصفيه‌خانه حدود يك‌سوم فاضلاب شرق اهواز از طريق يك كانال روباز وارد نهر مالح مي‌شد. در نتيجه پس‌زدگي در زمان بارندگي، اكنون يك بركه 70 هكتاري نيز ايجاد شده است.
بني‌عگبه مي‌گويد: «طرح جامع فاضلاب اهواز براي مدت سه سال تعريف شده و اعتبار خوبي هم دريافت كرد. اين طرح فاضلاب‌هاي شرق و غرب رودخانه را دربرمي‌گيرد و قرار است همه ورودي‌هاي فاضلاب به رودخانه جمع‌آوري شود. حالا كه 2 سال از آغاز طرح جامع فاضلاب مي‌گذرد و تنها يكسال به زمان پايان طرح باقي مانده، دغدغه ما اين است كه در مدت باقيمانده نتوانند به تعهدات‌شان عمل كنند و باز هم با ورود فاضلاب به كارون مواجه باشيم. در مكاتبات هم به اين اشاره كرديم كه چرا بعد از 2 سال از طرح فاضلاب و چهار سال بعد از افتتاح تصفيه‌خانه هنوز مقدار فاضلابي كه بايد به تصفيه‌خانه هدايت شود به آنجا نمي‌رود.» او تاكيد مي‌كند: «براي همه يقين شده كه كارون ديگر ظرفيت ورود فاضلاب و پساب را ندارد و به خاطر حجم بالاي فاضلاب و پساب، توان خودپالايي كارون آنقدر پايين آمده كه با افزايش بار آلايندگي مواجه هستيم. بنابراين هر چه سريع‌تر بايد تمام اقدامات براي جلوگيري از ورود فاضلاب و پساب صورت گيرد. معتقديم رودخانه كارون به هر نحوي بايد حفظ شود، چون با سلامت انسان‌ها و معيشت و زندگي مردم گره خورده است. اگر كارون روزي از بين برود، مطمئن باشيد كه اهواز و همه شهرهاي اطراف اين رودخانه نيز از بين مي‌روند و به انحاي مختلف در معرض شيوع بيماري‌ها و مشكلات محيط‌زيستي و گرد و غبار قرار مي‌گيرند.»
وعده‌هاي بي‌سرانجام
مديرعامل شركت آب و فاضلاب خوزستان اما غيرفعال بودن تصفيه‌خانه شرق اهواز را رد مي‌كند و با اظهار بي‌اطلاعي از مكاتبات به «اعتماد» مي‌گويد: «تصفيه‌خانه شرق فعال است و در حال حاضر حدود 60 هزار مترمكعب در شبانه‌روز فاضلاب به اين تصفيه‌خانه مي‌رود. بعضي روزها هم 50 هزار و برخي روزها 20 هزار مترمكعب فاضلاب وارد آن مي‌شود.»
او ادامه مي‌دهد: «قرار بود تا دهه فجر يا پايان سال گذشته، هفت نقطه از ورودي‌هاي فاضلاب به كارون را حذف كنيم ولي بارش‌ها و اخذ يكسري مجوزها اجازه نداد. كار مسدود كردن اين نقاط تا پايان فروردين به اتمام مي‌رسد و از تخليه حدود 100 هزار مترمكعب در شبانه روز فاضلاب شمال اهواز به كارون جلوگيري مي‌شود.»
تصفيه‌خانه خاموش
فاضلاب از دردهاي قديمي خوزستان است و مشكلات فاضلاب با وجود اعتراضات عمومي كماكان باقي است. در حال حاضر فاضلاب 9 شهرستان حوزه كارون بزرگ (اهواز، دزفول، شوشتر، دهدز، لالي، باوي، كارون، خرمشهر و آبادان) مستقيما به اين رودخانه تخليه مي‌شود كه آن را تبديل به آلوده‌ترين رود اين استان از نظر ورود فاضلاب كرده است. شوراي حفاظت كيفي رودخانه كارون در سال 1381 تشكيل شد تا از آلودگي اين رودخانه جلوگيري شود. طبق آيين‌نامه مصوب اين شورا، بهبود كيفيت آب كارون تا حدي كه آب شرب مردم شهرهاي آبادان و خرمشهر را با كيفيت مناسب تامين كند و نيز ايجاد تعادل پايدار بين فعاليت‌هاي توسعه‌اي در بخش‌هاي كشاورزي، صنعت و اسكان جمعيت با حيات رودخانه كارون اهداف ديگر بودند. در 20 سال گذشته اما اين شورا در جلوگيري از ورود فاضلاب شهري به كارون موفق نبوده است.
دبيرخانه شوراي حفاظت كيفي رودخانه كارون اوايل زمستان 1401 تصفيه‌خانه شرق اهواز را غيرفعال و خاموش اعلام كرده كه هيچ‌گونه تصفيه فاضلابي در آن انجام نمي‌شود. «صغري رستمي»، دبير شوراي حفاظت كيفي رودخانه كارون در اداره كل حفاظت محيط زيست خوزستان و رييس اداره آزمايشگاه‌هاي اين اداره كل به «اعتماد» مي‌گويد: «تصفيه‌خانه شرق در زمان تهيه گزارش غيرفعال بوده و آبفا بعد از بازديد محيط‌زيست اعلام كرد كه فعاليت را شروع كرده. البته از آنجا كه حدود 6 ماه زمان لازم است تا تصفيه‌خانه عملكرد واقعي داشته باشد، بعيد است الان هم وارد مدار شده باشد.»
او همچنين بزرگ‌ترين معضل و اولويت اول آلايندگي منابع آبي استان به ويژه رودخانه كارون را فاضلاب‌هاي شهري و روستايي مي‌داند: «در حال حاضر 94 درصد اين فاضلاب‌ها به صورت خام به منابع آبي خوزستان تخليه و از 550 ميليون مترمكعب فاضلاب توليدي در سال، فقط 6 درصد تصفيه مي‌شود.» رستمي مي‌گويد: «به‌رغم پيگيري‌هاي متعدد در ساليان متمادي دستيابي به اهداف مورد انتظار محقق نشده است. اكثر شهرها به دليل نبود يا ناقص بودن سيستم جمع‌آوري فاضلاب از يكسو و وجود نقص يا كاركرد نامناسب تصفيه‌خانه‌هاي فاضلاب از سوي ديگر، فاضلاب‌هاي شهري با بار آلي و ميكروبي بالا را به رودخانه تخليه مي‌كنند و باعث افزايش شديد بار آلودگي و به تبع آن ايجاد بو و طعم نامناسب از يكسو و گسترش عوامل بيماري‌زا از سوي ديگر مي‌شوند. تصفيه‌خانه غرب اهواز تنها 20 درصد فاضلاب غرب اين شهر را پوشش داده و تصفيه‌خانه شرق نيز گرچه از سوي مسوولان آبفا بارها مراسم افتتاحيه برگزار شده ولي عملكردي ندارد.»
طرح‌هاي شكست خورده
اداره حفاظت محيط‌زيست هر سال اخطاريه‌هايي براي شركت آبفاي خوزستان صادر مي‌كند، اما اين اخطارها در سال‌هاي اخير منجر به پيگيري قضايي نشده است. پارسال نيز سه اخطاريه به دليل تخليه فاضلاب به كارون در ماه‌هاي خرداد، آبان و بهمن صادر شده است. آخرين اقدام قضايي اداره حفاظت محيط‌زيست اهواز، عليه شركت آبفا به دليل تخليه فاضلاب خام به كارون مربوط به سال 98 بوده كه حكم جلب مديرعامل وقت آبفا صادر و به يكسال حبس نيز محكوم شد، اما محيط‌زيست بعد از آغاز طرح جامع فاضلاب از شكايت خود صرف‌نظر كرد و رضايت داد و تا پايان طرح جامع، به آبفا مهلت داد عليه آنها اقدام قضايي نكند. «رستمي»، دبير شوراي حفاظت كيفي رودخانه كارون در اداره كل حفاظت محيط‌زيست خوزستان مي‌گويد: «در 10 سال گذشته با به كارگيري تمام ظرفيت‌هاي قانوني و پيگيري‌هاي انجام شده تصفيه‌خانه فاضلاب شهري تنها در چهار شهر دزفول، شوشتر، رامهرمز و شادگان به بهره‌برداري رسيده است كه تصفيه‌خانه فاضلاب شوشتر در همان بدو بهره‌برداري آزمايشي از مدار خارج و پس از گذشت 10 سال هنوز هم به بهره‌برداري نرسيده است. تصفيه‌خانه فاضلاب دزفول نيز فاقد عملكرد مناسب بوده، ضمن اينكه كل شهر را نيز پوشش نمي‌دهد (40 درصد شهر تحت پوشش شبكه جمع‌آوري و تصفيه قرار دارد) . تصفيه‌خانه فاضلاب رامهرمز نيز تنها بين 30 تا 40 درصد شهر را پوشش داده است. چهار شهر آبادان، خرمشهر، ماهشهر و بندر امام نيز طي 10 سال گذشته بين 75 تا 80 درصد پيشرفت فيزيكي داشته است. متاسفانه طي ساليان متمادي عدم كنترل و نظارت ارگان‌هاي نظارتي بر هزينه‌كردهاي شركت‌هاي آب و فاضلاب سبب شده است فرصت‌هاي ايجاد شده براي ساماندهي فاضلاب‌هاي شهري به نتيجه نرسد كما اينكه بسياري از شهرهاي كشور در شرايط مشابه موفق به ساماندهي و راه‌اندازي سيستم‌هاي تصفيه فاضلاب شده‌اند.»
تهديد فاضلاب
حوزه آبريز كارون بزرگ (كارون و دز) حدود 75 درصد جمعيت و نيمي از اراضي كشاورزي خوزستان را در خود جاي داده و 11 شهرستان در مسير اين رودخانه هستند. تخليه فاضلاب به كارون بزرگ در حالي است كه آب شرب و صنعت شهرهاي اين محدوده شامل ايذه، مسجدسليمان، لالي، گتوند، شوشتر، هفتكل، باوي، انديمشك، دزفول، طرح كوت امير (اميديه، بندرامام، رامشير، ماهشهر و هنديجان) و بخش‌هايي از اهواز، آبادان، خرمشهر و شادگان، از اين رودخانه تامين مي‌شود.
«افشين تكدستان»، عضو هيات علمي دانشكده بهداشت دانشگاه علوم پزشكي جندي‌شاپور اهواز در اين باره توضيح مي‌دهد: «فاضلاب‌ها از منابع مختلفي توليد مي‌شوند. منابع نقطه‌اي (مشخص يا متمركز) مثل پساب‌ها و فاضلاب‌هاي شهري و خانگي، روستايي و صنعتي كه از نقاط مختلف وارد محيط‌زيست مي‌شوند و پساب‌هاي غيرمتمركز يا غيرنقطه‌اي مثل زهاب‌هاي كشاورزي و رواناب‌هاي ناشي از بارندگي كه بايد توسط شبكه فاضلاب جمع‌آوري و تا حد تصفيه ثانويه يا تصفيه بيولوژيكي و مطابق استاندارد وارد رودخانه يا منابع آبي تصفيه شود. اگر حجم آب رودخانه بالا باشد با خودپالايي يا تصفيه خودبه‌خودي آلودگي را مي‌تواند كاهش دهد اما اگر ميزان ورود آلودگي بالاتر از توان رودخانه باشد، فاضلاب صنعتي و شهري، از نقاط مختلف وارد رودخانه شود، رودخانه توان خودپالايي را از دست مي‌دهد و نمي‌تواند آلودگي‌ها را كاهش دهد.» او به «اعتماد» مي‌گويد: «مهم‌ترين آلودگي فاضلاب شهري، مواد آلي قابل تجزيه است كه با شاخص BOD و CODسنجيده مي‌شود. معمولاBOD اين فاضلاب‌ها 200 تا 300 ميلي‌گرم بر ليتر است كه طبق استانداردها بايد به كمتر از 30 برسد و COD آنها بين 400 تا 600 ميلي‌گرم بر ليتر است كه بايد به كمتر از 60 برسد. عوامل بيماري‌زا، ميكروبي، ويروس‌ها و باكتري‌ها، آلودگي‌هاي ديگر ناشي از فاضلاب‌هاي شهري هستند كه با شاخص كليفرم سنجيده مي‌شوند. در فاضلاب‌هاي شهري شاخص كليفرم بسيار بالا مثلا 105 (10 به توان 5) تا 1012 (10 به توان 12) دارند در حالي كه مطابق استاندارد بايد به كمتر از 400 برسد كه تصفيه فاضلاب و كلرزني مي‌تواند آن را كاهش دهد.» او مواد معلق و تركيبات ازت‌دار و فسفردار كه باعث رشد جلبك‌ها مي‌شوند را از ديگر عوامل آلودگي برمي‌شمارد: «اين جلبك‌ها هم باعث بوي نامطبوع و مشكلاتي در تصفيه فاضلاب‌ها مي‌شوند و هم مي‌توانند سم ترشح كنند و باعث كدورت آب شوند. اگر فاضلاب بيمارستاني به صورت تصفيه نشده وارد منابع آبي شود علاوه بر اين آلودگي‌ها انواع آنتي‌بيوتيك‌ها و داروها را وارد مي‌كند و باعث تشديد عوامل بيماري‌زا و ميكروبي نيز مي‌شود.» تكدستان آخرين مطالعه درباره كيفيت رودخانه كارون را مربوط به چهار، پنج سال پيش مي‌داند و ادامه مي‌دهد: «ميزان آلودگي در رودخانه كارون بستگي به فصل دارد. در دوره‌هاي سيلابي كه حجم آب رودخانه زياد است، عوامل آلودگي مي‌تواند كمتر شود، اما در فصول گرم سال با كم شدن حجم آب رودخانه مواد آلاينده بيشتر خود را نشان مي‌دهد. در اهواز تصفيه‌خانه غرب، فعال است و جمعيت 200 هزار نفري را پوشش مي‌دهد كه در حال ارتقا و توسعه است. اما تصفيه‌خانه شرق به دليل عدم تكميل راه‌اندازي نشده است. البته در چند سال اخير با آبرساني از طرح غدير، 70 درصد از آب اهواز از رودهاي دز و كرخه تامين مي‌شود.» اين استاد دانشگاه بر تامين حقابه كارون نيز تاكيد مي‌كند: «خشكسالي و انتقال آب كارون به ساير استان‌ها باعث كاهش حجم آب اين رودخانه شده كه اگر از اجراي اين طرح‌ها جلوگيري شود به بهبود كيفيت آب كمك مي‌كند.»
زنگ خطر براي كارون
«طرح جامع كاهش آلودگي رودخانه كارون»، نسبت به بحراني بودن وضعيت كيفي اين رودخانه هشدار داده و توجه بيشتر مسوولان و سازمان‌هاي مرتبط را، با توجه به نقش مهم رودخانه كارون در حيات شهرها و روستاهاي مسير، ضروري دانسته است.
اين طرح با عنوان «بازنگري و تدوين برنامه جامع كاهش آلودگي براي رودخانه كارون» توسط دانشگاه علوم پزشكي جندي‌شاپور اهواز در سال 1394 مطالعه و در سال 1397 تصويب شد كه بازنگري نخستين طرح جامع كاهش آلودگي كارون در سال 1381 است.
بر اساس اين طرح آلاينده‌هاي شهري 35 درصد، آلاينده‌هاي كشاورزي و كشت و صنعت‌ها 35 درصد و آلاينده‌هاي صنعتي 30 درصد از سهم آلودگي كارون بزرگ را به خود اختصاص داده‌اند و در صورت اجراي راهكارهاي طرح در يك افق 10 ساله كارون بزرگ با استانداردهاي ملي و بين‌المللي كيفيت هماهنگ خواهد شد. همچنين بررسي‌هاي اين طرح روي آمار بلندمدت آبدهي كارون در بازه زماني (1360 تا 1390) كاهش قابل توجه دبي ميانگين در 10 سال گذشته نشان مي‌دهد كه وضعيت كمي و كيفي رودخانه را به مخاطره افكنده است.
اين مطالعه پارامترهاي كيفي TDS (سختي كل)، BOD (اكسيژن‌خواهي بيوشيميايي)، COD (اكسيژن‌خواهي شيميايي)، DO (اكسيژن محلول در آب)، SO4، CL، كروم، سرب، كادميوم و كليفرم مدفوعي (نوعي باكتري) را پارامترهاي كيفي شاخص براي سنجش كيفيت آب كارون معرفي كرده است. مطالعات اين طرح نشان مي‌دهد، تخلف از استانداردهاي رودخانه در كل مسير كارون بزرگ وجود داشته و نواحي حدفاصل شمال بندقير (بالادست اهواز) تا دارخوين (شادگان)، انتهاي رود گرگر (در شوشتر) و ميانه رود دز از شرايط بحراني‌تري برخوردارند. غلظت BOD و COD در بخش‌هايي از رودخانه همچون محدوده اهواز به علت ورود فاضلاب‌هاي شهري و صنعتي از استانداردهاي كيفيت آب رودخانه تجاوز مي‌كند. در قسمت تحليل آماري تغييرات كيفي كارون در 10 سال گذشته (زمان انجام مطالعه) اعلام شده كه غلظت شاخص COD در ايستگاه‌هاي مختلف بسيار بالا بوده و در مقايسه با داده‌هاي دهه گذشته بسيار دور از انتظار است كه بنا بر اين آمارها مي‌توان گفت كارون با وضعيت آلودگي خطرناك و غيرمتعارفي روبه‌رو است. همچنين نتايج بررسي‌هاي اين طرح نشان مي‌دهد در اكثر قسمت‌هاي رودخانه غلظت كليفرم مدفوعي به مراتب بيشتر از سطح استاندارد كيفيت آب رودخانه است. مقادير اين آلاينده در محدوده مورد مطالعه، حالت بحراني رودخانه را نسبت به اين پارامتر نشان مي‌دهد به‌طوري كه در شاخه اصلي كارون همواره و در اكثر مناطق داراي مقادير بالاتر از حد استاندارد تعريف شده (1000 عدد در 100 ميلي‌ليتر) باشد ميزان كليفرم در اهواز و پايين دست آن به 110 هزار مي‌رسد كه ده‌ها برابر مقدار استاندارد است. بنا بر نتايج به دست آمده، پارامترهاي فسفر و TDS در كارون در بسياري از بازه‌ها از حد استاندارد فراتر رفته است. نمونه‌گيري روي پارامتر كيفي DO نشان مي‌دهد كه در شاخه گرگر و در كارون در پايين‌دست شهر اهواز تا انتهاي رودخانه مقدار اكسيژن محلول در برخي نمونه‌گيري‌ها نزديك به صفر بوده است. اهميت پارامتر اكسيژن محلول در توان خودپالايي رودخانه در كنار ساير گزارش‌ها مبني بر مقادير بحراني اين پارامتر در رودخانه است. آنطور كه در اين مطالعات گفته شده، غلظت فلزات سنگيني چون سرب، كادميم و نيكل در بازه‌هايي از كارون، از استانداردهاي آب شرب و رودخانه فراتر مي‌رود. هر چند داده‌هاي در اختيار براي مدلسازي كيفي برخي متغيرهاي كيفي در تمام طول رودخانه كافي نبوده، اما داده‌هاي پراكنده موجود نشان مي‌دهد متغيرهاي سولفات، كلرايد، كليفرم مدفوعي، كروم، سرب و كادميوم در برخي بازه‌هاي رودخانه كارون از حد استاندارد بالاتر است. به ويژه با توجه به اينكه كارون به عنوان منبع تامين آب شرب شهرها و روستاهاي زيادي در محدوده مورد مطالعه محسوب مي‌شود، به وجود فلزات سنگين كه سمي و خطرناك بوده و در بدن موجودات زنده خاصيت تجمعي دارند بايد توجه كرد. درباره تعيين پارامترهاي شاخص كيفي براي مصارف شرب، اگر چه آب شرب قبل از مصرف تصفيه مي‌شود ولي در اغلب تصفيه‌خانه‌هاي موجود عملا امكان تصفيه برخي متغيرهاي كيفي چون TDS وجود ندارد.
آينده مبهم كارون
بنا بر گزارش طرح بازنگري برنامه جامع كاهش آلودگي كارون، آلوده‌ترين بخش اين رودخانه، مقطع اهواز است. چنانكه با دور شدن از سرآب‌ها و افزايش فاضلاب‌ها و زهاب‌هاي ورودي، ميزان شوري آب نيز افزايش مي‌يابد. پايين‌دست كارون نيز تحت تاثير پس‌زدگي آب دريا و ورود آلاينده‌ها و شوري است كه بالاتر از ميزان توصيه شده براي آب شرب و در برخي موارد آب آبياري است. توزيع مكاني آلاينده‌ها با توجه به ظرفيت خودپالايي كارون در وضعيت كيفي رودخانه موثر است. به عنوان مثال تمركز آلاينده‌هاي شهري و صنعتي در اهواز به سيستم فرصت خودپالايي نمي‌دهد. در مطالعات قبلي در بخش شهري و روستايي 20 پروژه از جمله مطالعات شبكه جمع‌آوري و تصفيه فاضلاب شهرها پيشنهاد شده بود كه نتايج طرح نشان مي‌دهد اكثر پروژه‌هاي ضروري در قالب احداث شبكه جمع‌آوري و سيستم تصفيه فاضلاب شهري اجرا نشده يا كارايي مناسب را ندارد. اين طرح همچنين با اشاره به طرح‌هاي انتقال آب بين حوزه‌اي از سرشاخه‌هاي كارون، طرح‌هاي توسعه‌اي براي برداشت آب و سدسازي در بالادست اين رودخانه، سه سناريو براي آينده كارون مطرح و تغييرات قابل ملاحظه‌اي را پيش‌بيني كرده است. بدين‌ترتيب، در صورت اجراي همه طرح‌هاي در دست اجرا، نياز برداشت آب بيش از دبي وضع موجود كارون خواهد بود و عملا آبي در رودخانه باقي نمي‌ماند كه طبيعتا تامين اين نيازها امكان‌پذير نيست. اگر 70 درصد طرح‌هاي توسعه‌اي در حال اجرا به بهره‌برداري برسند ميانگين پارامترهاي COD, BOD, TDS كارون در مقطع اهواز به بيش از 1.5 برابر وضعيت فعلي خواهد رسيد.
رودخانه، فاضلاب و حقوق شهروندي
تخليه اين حجم از فاضلاب آلوده به رودخانه كارون كه به عنوان منبع آب شرب، بهداشت، محيط‌زيست، گردشگري و كشاورزي خوزستاني‌هاست، بحث حقوق شهروندي را به ميان مي‌آورد.
«غلامحسن مزارعي»، وكيل دادگستري و متخصص حقوق شهروندي اهميت آلودگي آب‌هاي آشاميدني به دليل محدوديت آب‌هاي شيرين در جهان را يادآور مي‌شود و مي‌گويد: «به همين دليل از ابتداي شكل‌گيري حقوق محيط زيست قوانين متعددي در حوزه ملي و بين‌المللي براي حفاظت از آب‌هاي آشاميدني وضع شده. در كشور نيز قانون حفاظت و بهسازي محيط زيست به ويژه ماده 9 وظايفي را به سازمان حفاظت محيط زيست محول كرده است. مواد 46 و 47 قانون توزيع عادلانه آب، ماده 60 قانون آب و نحوه ملي شدن آن و آيين‌نامه جلوگيري از آلودگي آب در رابطه با همين موضوع است. ماده 688 قانون مجازات اسلامي نيز براي آلوده‌كنندگان آب‌هاي آشاميدني و رودخانه‌ها مجازاتي تعيين كرده است.»
او وظيفه نظارت بر اجراي قوانين و جلوگيري از آلودگي آب را بر عهده سازمان حفاظت محيط زيست مي‌داند: «اين سازمان بر اساس جايگاه قانوني خود و اختياراتي كه دارد، مي‌تواند از آلودگي منابع آبي پيشگيري يا موضوع را از مراجع قانوني پيگيري كند. اما مشكل از آنجا شروع مي‌شود كه حذف آلاينده‌هاي محيط زيستي از يك سو هزينه‌بر باشد يا عامل آلوده‌كننده نهادهاي دولتي باشند كه ارايه‌دهنده خدمات عمومي هستند و امكان تعطيلي فعاليت آنها وجود ندارد. در اين قبيل موارد ماده 9 آيين‌نامه جلوگيري از آلودگي آب راهكاري را پيش‌بيني كرده. طبق اين ماده، در صورتي كه مسوول منبع آلوده‌كننده با دلايل و مدارك قابل قبول سازمان حفاظت محيط زيست اثبات كند كه ظرف مهلت مقرر در اخطاريه رفع آلودگي عملي نيست، سازمان مي‌تواند مهلت اضافي مناسب براي اين‌گونه منابع قائل شود، مشروط بر اينكه ادامه فعاليت اين منابع خطرات جدي براي سلامت انسان و ساير موجودات زنده در برنداشته باشد.» مزارعي تصريح مي‌كند: «اينكه سازمان محيط زيست اراده‌اي براي پيگيري موضوعي نداشته باشد يا از شاكي اعلام رضايت كند، برخلاف وظيفه قانوني اين سازمان است، زيرا در اينجا سازمان شاكي خصوصي نيست كه بتواند رضايت بدهد، بلكه نماينده جامعه براي حفاظت از محيط زيست است و بايد تا پايان صدور راي و اجراي حكم موضوع را دنبال كند.»
اين وكيل دادگستري همچنين درباره اقداماتي كه شهروندان مي‌توانند در اين مواقع انجام دهند، توضيح مي‌دهد: «تخليه فاضلاب يا آلاينده‌ها به منابع آبي اثراتي بر بهداشت و سلامتي شهروندان دارد كه كارشناسان بهداشت و محيط زيست مي‌توانند با شواهد اثبات كنند. البته سازمان جهاني بهداشت در تحقيقاتش اعلام كرده كه نيمي از جمعيت جهان از بيماري هاي مرتبط با آب رنج مي‌برند كه قطعا چنين وضعيتي در كشور ما هم صدق مي‌كند. در اين قبيل موارد امكان دادخواهي شهروندان عليه نهادهايي كه منابع آبي را آلوده مي‌كنند همچنين سازمان محيط زيست به دليل قصور از وظايفش وجود دارد و مي‌توانند بر اساس همين قوانين موجود از طريق دادستان شكايت كيفري كنند. در مواردي كه ابتلا به بيماري باشد امكان مطالبه خسارت هم وجود دارد. بنابراين به نظر مي‌رسد كه موضوع بايد از بحث كيفري به سمت مسووليت‌هاي حقوقي پيش برود. هر چند در كشور ما دعاوي مسووليت مدني در خصوص مسائل محيط‌زيستي از سوي اشخاص و سازمان‌ها و سمن‌ها (NGO) خيلي رواج پيدا نكرده، ولي اگر شهروندان آگاه شوند و سمن‌ها بتوانند در اين خصوص تحقيقات خوبي انجام دهند، امكان طرح اين دعاوي در مراجع قضايي وجود دارد. منتها زماني اين دعاوي به نتيجه مي‌رسد كه تحقيق علمي خوبي انجام شده باشد و مثلا رابطه بين بيماري افراد و آلودگي‌هاي آب اثبات شود. موفقيت در اين دعاوي نياز به كارشناسان مستقل از دولت دارد كه به آمار و اطلاعات موثق دسترسي داشته باشند.»
كارون و پول‌هاي مسموم
شركت آب و فاضلاب خوزستان در يكسال گذشته به دليل حفاري‌هاي گسترده در شهر اهواز مورد انتقاد شهروندان است. اين انتقادات در روزهاي اخير به دليل سقوط و كشته شدن پسري هفت ساله در حفاري‌هاي پروژه فاضلاب در يكي از پارك‌هاي اهواز، دوباره بالا گرفته و مقصران به دستگاه قضايي فراخوانده شدند. پرسش‌ها درباره نتيجه پروژه‌هاي فاضلاب، به ويژه تصفيه‌خانه‌ها اما هنوز بي‌پاسخ مانده و اعتبارات آن همچنان غيرشفاف است و مشخص نيست چرا پروژه‌ها به سرانجام نمي‌رسد.
سرنوشت اعتباراتي كه به طرح فاضلاب اهواز اختصاص مي‌يابد، از 149 ميليون دلار وام بانك جهاني براي فاضلاب اهواز تا 9 هزار ميليارد توماني كه در سال 1396 به صنعت آب و فاضلاب خوزستان تعلق گرفت؛ از 50 ميليون يورو اعتبار صندوق توسعه ملي تا 9 هزار و 450 ميليارد توماني اعتبار كه پارسال براي طرح فاضلاب اهواز تصويب شد، همچنان در پرده ابهام هستند. شريعتي، استاندار اسبق خوزستان مهر ماه 1398 در پنجاه‌و‌دومين نشست شوراي حفاظت كيفي رودخانه كارون درباره عملي نشدن تعهدات آبفاي خوزستان گفته بود: «در استان و اهواز، همه مسائل به كمبود پول و اعتبار مرتبط نيست، اين را مي‌شود در عدم اجراي تصفيه‌خانه فاضلاب اهواز مشاهده كرد. در خوزستان به نوعي مسموميت پول دچار شده‌ايم، به اين معني كه طرح‌ها تامين اعتبار مي‌شود، اما هيچ كاري انجام نمي‌شود و قسمت عمده آن ناشي از سوءمديريت‌هاست.» چند ماه بعد، آبگرفتگي و سرريز فاضلاب به خانه‌هاي شهروندان در اهواز و چند شهر، پاي سازمان بازرسي را به طرح‌هاي فاضلاب باز كرد. در تابستان 1400 نيز هشت نفر در ارتباط با پرونده شركت آبفاي خوزستان به اتهام تشكيل شبكه اختلاس، ارتشاء و كلاهبرداري بازداشت شدند. از سرانجام تصفيه‌خانه‌هاي فاضلاب اهواز اما هنوز خبري نشده است. آيا پاي طرح‌هاي فاضلاب اهواز به تحقيق و تفحص مي‌رسد؟ آيا قوه قضاييه پرونده‌اي براي نجات كارون باز مي‌كند؟