درباره كتاب جان‌هاي رواقي
يك سال در رواق
محسن آزموده
رواقي‌گري نه فقط در جامعه ما كه در همه جاي دنيا رواج پيدا كرده و بازار رواقيون داغ است. پيش از پرداختن به علل اين موضوع، بگذاريد به اين بپردازيم كه رواقي‌گري اصلا يعني چه و رواقيون چه كساني هستند؟ كلمه «رواق» در فارسي ترجمه دقيق «STOA» است، همان فضاهاي سرپوشيده ستونداري كه عمدتا در ابنيه عمومي قديمي مثل مساجد و معابد و مدارس، تجمع‌گاه افراد بود. رواق در معماري يوناني نيز كاربرد زيادي داشت و مكاني براي گردهم آمدن و بحث و گفت‌وگوي افراد فراهم مي‌آورد. اوايل سده سوم پيش از ميلاد در آتن، فيلسوفي به نام زنون با شاگردانش در يكي از اين رواق‌ها جمع مي‌شدند و با هم بحث و گفت‌وگو مي‌كردند. به همين مناسبت ايشان را رواقي و فلسفه‌شان را رواقي‌گري (Stoicism) ناميدند. اصل و اساس بحث رواقي‌گري، دعوت به فضايل انساني براي نيل به سعادت و شاكامي است. فضيلت‌هاي اصلي در يونان باستان عبارت بودند از: تسلط بر نفس، شجاعت، عدالت و حكمت. بنابراين رواقي‌گري بيش از فلسفه‌هاي نظري و انتزاعي پيش از خود، معطوف به زندگي روزمره و انضمامي آدميان است.
رواقي‌گري حول دو محور اساسي شكل مي‌گيرد: اخلاق و منطق. در نگاه نخست شايد ربط اين دو موضوع به يكديگر مشخص نباشد، اما وقتي به خاطر بياوريم كه زندگي سعادتمند و اخلاقي، تنها در پرتو باورهاي عقلاني و منطقي امكان‌پذير مي‌شود، ارتباط ميان اين دو حوزه آشكار مي‌شود. توضيح دقيق‌تر اين سخن را رايان هاليدي و استيفن هنزلمن، نويسندگان كتاب «جان‌هاي رواقي» در مقدمه كتاب‌شان چنين آورده‌اند: رواقيان تاملات خود را در سه حوزه انتقادي چارچوب‌بندي كردند: 1. حوزه ادراك يعني اينكه چگونه جهان پيرامون‌مان را مي‌بينيم و ادراك مي‌كنيم؛ 2. حوزه عمل يعني تصميم‌ها و اقداماتي كه صورت مي‌دهيم و هدف آنها و 3. حوزه اراده يعني اينكه چگونه با چيزهايي سر و كله مي‌زنيم كه قادر به تغييرشان نيستيم، چگونه به قضاوت‌هاي روشن و مجاب‌كننده مي‌رسيم و به درك و فهمي راستي از جايگاه هان در جهان نائل مي‌آييم.
«رواقيون اين‌طور مي‌گويند كه با كنترل ادراكات‌مان مي‌توانيم به وضوح ذهن دست يابيم. با هدايت كنش‌ها و اعمال‌مان به طور درست و دادگرانه موثر و كارآمد خواهيم بود. با كاربرد خواست و اراده‌مان و ميزان كردن آن به حكمت و چشم‌انداز لازم براي سر و كله زدن با هر آنچه جهان در برابرمان قرار مي‌دهد، دست مي‌يابيم؛ رواقيون بر اين باور بودند كه با قوي ساختن خود و شهروندان هم‌نوع‌شان در اين حوزه‌ها مي‌توانند انعطاف‌پذيري، هدف‌مندي و حتي سرور و شادي را پرورش دهند.»
رواقيون به لحاظ اجتماعي آدم‌هاي متفاوتي بودند: ماركوس اوروليوس يكي از امپراتوران رم بود، اپيكتتوس برده‌اي كه به يك خطيب موفق بدل شد، سنكا يك نظريه‌پرداز و مشاور سياسي، زنون تاجري موفق بود، كلئانتس قبلا مشت‌زن بود كه براي اينكه خرج تحصيلش را در بياورد، به عنوان سقا كار مي‌كرد، موسونيوس روفوس آموزگار بود و...
از موضوعاتي كه رواقي‌گري به آنها مي‌پردازد و از تنوع اجتماعي رواقيون مي‌توان فهميد كه چرا امروزه اقبال به ايشان زياد شده. نااميدي و يأس عموم جامعه از فلسفه‌هاي انتزاعي و به‌شدت تخصصي كه آرمان‌هايي كلان و بزرگ مقياس مي‌پرورند، ديگر علت توجه جامعه به رواقي‌گري است. در يونان باستان هم ظهور رواقي‌گري واكنشي بود به شرايط آشوبناك و دلزدگي از فلسفه‌هاي پرمدعا و فيلسوفان بزرگي چون افلاطون و ارسطو.
كتاب «جان‌هاي رواقي: چگونه فيلسوفانه زندگي كنيم» نوشته مشترك رايان هاليدي و استيفن هنزلمن با ترجمه روان فرزانه بي‌طرفان كه به تازگي توسط انتشارات پارسه منتشر شده، 366 تامل روزانه از رواقيون در باب حكمت، استقامت و هنر زيستن را عرضه مي‌كند. رايان هاليدي از مشهورترين نويسندگان درباره فلسفه باستان و جايگاه آن در زندگي روزمره است. استيفن هنزلمن هم دانش‌آموخته دانشكده الهيات دانشگاه هاروارد است. آنها در اين كتاب با بهره‌گيري از آثار اصيل و پذيرفته رواقي، گزيده‌اي از ترجمه‌هاي اصيل چهره‌هاي اصلي رواقي‌گري متاخر به ويژه سنكا، اپيكتتوس و ماركوس اورليوس را عرضه كرده‌اند. ذيل هر نقل قول، توضيحاتي مفيد و خواندني درباره آن نقل قول ارائه شده است. كتاب براساس سه حوزه ادراك، كنش و اراده سازمان يافته است و تعداد نقل‌قول‌ها، به شمار تعداد روزهاي يك سال خورشيدي است، به اضافه يك روز براي يك سال كبيسه، يعني 366 نقل قول. مخاطب براي هر روز سال، از اول فروردين تا سي‌ام اسفند، يك تامل به همراه توضيحات آن را مي‌خواند. براي مثال عنوان روز بيست و يكم فروردين «يك آيين صبحگاهي» است و در آن نقل قولي از گفتارهاي اپيكتتوس مي‌خوانيم: «در آغاز روز اينها را از خودت بپرس: براي دستيابي به رهايي از شور و شهوت‌ها چه چيزي كم دارم؟ براي آرامش خاطر چه چيزي؟ من چيستم؟ فقط يك بدن، صاحب املاك يا شهرت و وجهه؟ هيچ كدام از اينها. پس چه هستم؟ يك موجود عقلاني. در اين صورت چه بايد بكنم؟ تامل و مراقبه در مورد اعمالت. چگونه از آرامش و متانت دور شدم؟ چه كاري انجام دادم كه نادوستانه، غيراجتماعي يا بي‌فكرانه بود؟ چه كاري بود كه موفق نشدم در همه اين موارد انجام بدهم؟»
«جان‌هاي رواقي» را مي‌توان در طول يك سال خواند، روزي يك تامل، شايد با اين تمرين روزانه، هنر زيستن را فرابگيريم.