مريم آموسا
نقالان نگهبانان فرهنگ عامه به شمار مي‌روند و در مقاطع طولاني در تاريخ ايران نقالي حضور پررنگ داشت، اما با تغيير سبك زندگي ايراني‌ها كه ديگر كم‌كم قهوه‌خانه و كاروانسراها جاي‌شان را به كافه‌ها دادند؛ كمتر به اين هنر نمايشي كه ريشه در زيست مردم دارد، توجه مي‌شود.
جشنواره تئاتر آييني و سنتي يكي از رويدادهايي به شمار مي‌رود كه در اين بيست دوره‌اي كه تاكنون برگزار شده، كمك كرده تا به هنر نقالي دوباره توجه شود و نسل جديدي از نقالان پا به عرصه وجود بگذارند، نقالاني كه در ميان آنها زنان و دختران خردسال نيز به چشم مي‌خورد. اما در بيست و يكمين جشنواره نمايش‌هاي آييني و سنتي به يك‌باره برگزار‌كنندگان تصميم گرفتند تا بخش جوانه‌هاي نمايش‌هاي ايراني را حذف كنند.
بخش ويژه «جوانه‌هاي نمايش ايران» به منظور آشنايي كودكان و نوجوانان با هنرهاي آييني و سنتي و نيز ترغيب و تشويق آنها به فراگيري بنيان‌هاي هنري ملي و مذهبي در جهت كمك به پشتوانه‌سازي و تربيت نسل جديد نمايش‌هاي ايراني بود كه نقالي نيز يكي از شاخه‌هايي بود كه در اين بخش برگزار مي‌شد و دبيري دو دوره پاياني آن را مهدي صفاري‌نژاد برعهده داشت، اما با حذف اين بخش و با توجه به اين، هيچ رويداد ديگري در اين حوزه برگزار نمي‌شود؛ برگزاري جشنواره نقالي و روايتگري سيلك از اهميت ويژه‌اي برخوردار است، چراكه فرصت جديدي را پيش نونهالان تئاتر مي‌گذارد كه مي‌توان بخش ويژه‌اي در نخستين دوره براي حضور كودكان و نوجوانان اختصاص داد.
نخستين جشنواره نقالي و روايتگري سيلك كاشان در سه بخش رويش، مرشدترابي و كهنه‌سواران با دبيري مسعود نوري‌فرد با حمايت بخش خصوصي از بيستم تا بيست و ششم آبان ماه در كاشان برگزار شد. با اينكه اين نخستين‌بار بود كه اين رويداد برگزار مي‌شود، اما در نخستين گام ۷۰ اثر از ۲۰ شهر ايران به دبيرخانه اين رويداد ارسال شد و پس از داوري ۲۶ اثر از ۱۴ شهر امكان حضور در اين رويداد را داشتند و در مكان‌هاي تاريخي و فرهنگي، مدارس و كافه‌هاي سطح شهر كاشان و آران و بيدگل اجرا شدند و مرشد حسين ظاهري، داريوش نصيري و مهدي صفاري‌نژاد داوري نخستين بخش مسابقه اين جشنواره را برعهده داشتند.
در اين رويداد فرهنگي و هنري از مجموع ۷۰ اثر ارسالي از ۱۵ استان كشور، نقالان راه يافته به بخش رقابتي جشنواره در بخش «مرشدترابي» (مسابقه بزرگسال) با ۷ اثر، «بخش رويش» (مسابقه سنين پايه نونهال و نوجوان) با ۱۷ اثر، «بخش قهوه‌خانه‌اي» (مسابقه كهنه‌سواران و پيشكسوتان) با يك اثر و «بخش پژوهشي» (يادبود استاد جلال ستاري) با ۲ اثر از ۲۰ تا ۲۶ آبان ماه با برگزاري نشست‌هاي تخصصي و اجراي نقالان در مكان‌هاي تاريخي، فرهنگي و مدارس منطقه فرهنگي كاشان به اجراي برنامه پرداختند. به همين منظور با مسعود نوري‌فرد، دبير اين رويداد گفت‌وگو كرده‌ايم.
چه شد كه به هنر نقالي علاقه‌مند شديد؟
من از سال 1377 به واسطه علاقه‌اي كه به تئاتر داشتم وارد رشته هنرهاي نمايشي شدم، اما به مرور و نفس كشيدن و مشق كردن در عرصه تئاتر و به واسطه آشنايي كه با استاد داوود فتحعلي‌بيگي آقاي نمايش ايران داشتم و شاگردي در محضر ايشان و البته نيازي كه در شهرم كاشان احساس مي‌كردم، تصميم گرفتم تمركزم را روي هنر نقالي بگذارم. احساس كردم كه هنر نقالي در شهرم كاشان رو به فراموشي است و از آن رو تمركز و وقت و انرژي‌ام را روي هنرهاي نمايش ايراني به ويژه نقالي و خيمه‌شب بازي گذاشتم و سال‌هاست كه در اين حوزه فعاليت مي‌كنم.
كمي درباره جايگاه و پيشينه هنر نمايش‌هاي آييني در كاشان بگوييد.
كاشان از ديرباز مهد فرهنگ و هنر بوده و در زمينه نمايش‌هاي آييني و سنتي به‌ويژه نقالي و حتي تعزيه حرفي براي گفتن داشته است. در تعزيه ميرعزاي كاشي را داريم كه فخر تعزيه ايران بوده و در نقالي هم كاشان سابقه بسيار درخشاني دارد. با توجه به نشانه‌هايي كه در سيلك وجود دارد و پيشينه روايتگري كه شروع آن از انسان‌هاي اوليه بوده است و همين‌طور با تكيه بر پژوهش‌هاي صورت‌گرفته نشان مي‌دهد كه در قرون هفتم و هشتم هجري- قمري حسن كاشي يكي از نقالان بنام ايران بوده است و اين روند در گذر زمان همواره ادامه داشته و در كاشان همواره مردم نسبت به هنر نقالي عشق و علاقه خاصي داشتند و همين عشق و علاقه كمك كرد تا اين هنر هرگز رو به فراموشي نرود. با تلاش‌هايي كه در دهه‌هاي اخير در زمينه آموزش نقالي در كاشان انجام شده و تداوم دارد، مي‌توان گفت كاشان شايسته عنوان شهر ملي يا حتي شهر جهاني نقالي و روايتگري است. اميدوارم با حمايت‌هاي دولتي و اداره كل هنرهاي نمايشي بتوانيم اين نام را كه برازنده تمدن هفت هزار ساله كاشان است براي شهرمان به ارمغان بياوريم .
نقالي در هنرهاي بصري‌مان كه از گذشته تا به امروز به ما رسيده از چه جايگاهي برخوردار است؟
اگر به نشان نخستين جشنواره نقالي و روايتگري سيلك دقت كنيد يك فرد روايتگر است كه از دوره‌هاي سوم يا چهارم سيلك كه روي سفالينه‌هاي به جا مانده از تمدن سيلك نقش بسته و نقوش سفالينه‌هاي زير لعابي و زرين فام از قرن هفتم و هشتم قمري كاشان با مضمون روايت بهرام و آزاده، خسرو و شيرين و ساير مضامين خمسه نظامي در كنار مضامين روايي شاهنامه در سفالينه‌هاي دوره صفوي و وراي همه آنها آنچه در فرش، پارچه و گچبري‌هاي قاجار از روايات حماسي ايراني از كاشان بر مي‌آيد، مي‌توان گفت ارتباطي عميق ميان اين دو شاخه هنري هميشه برقرار بوده است. ما در كاشان در حال طرح‌ريزي براي تلفيق اين دو هنر براي اجراي رويداد در كاشان هستيم. اميدواريم اين رويداد هم به زودي در كاشان به اجرا در‌آيد.
چه شد كه تصميم گرفتيد جشنواره مستقلي براي نقالي برپا كنيد؟
نقالي هنر زنده‌سازي تاريخ و روايت آن در زندگي معاصر است. به‌گونه‌اي كه مخاطب گمان كند در دل تاريخ گام نهاده است. نقالي باعث افزايش روحيه اعتماد به نفس و خودباوري مي‌شود. چيزي كه امروزه حلقه مفقوده نونهالان و نوجوانان ماست. بر همين اساس تمركز من هم بر سنين پايه است و آموزش‌هاي نقالي ما چه در كانون جوانه‌ها و چه در تماشاخانه نصر بيشتر در اين سنين است، چراكه معتقدم كودكان آينده سرزمين ما هستند و بايد به آينده سرزمين‌مان بينديشيم. به هر روي سالياني است تلاش كرديم تا نقالي در كاشان رواج پيدا كند و در اين راستا كلاس‌هاي آموزشي متعددي در فضاهاي مختلف شهر برگزار كرديم و خوشبختانه امروز اين جريان در كاشان بسيار پويا و محكم است.
در نخستين جشنواره نقالي و روايتگري سيلك بيشتر چه متوني مورد توجه نقالان قرار گرفت؟
در جشنواره متون مختلفي در غالب 70 اثر از 20 شهر و استان به دبيرخانه ارسال شده كه در آن متون مذهبي، حماسي و ملي به چشم مي‌خورد كه غالب آثار همه از تومارهاي مربوط به حماسه‌هاي شاهنامه بود.
پيش از اين به جايگاه نقالي در كاشان اشاره كرديد، در مجالس نقالي سهم زنان نقال چقدر بوده است؟
ريشه نقالي در كاشان از ديرباز بوده و افراد زيادي تلاش كردند تا اين چراغ روشن بماند. تنها بازمانده نقالان نسل قديم كاشان مرشد رضا كريمي‌عراقي است كه در جشنواره هم از ايشان تجليل كرديم. اما ساليان درازي بود كه از دهه 70 به اين طرف اين هنر به شدت كمرنگ شده بود نه تنها در كاشان چه بسا در كل ايران. در گذشته هم نقالي در فضاهاي مختلفي برگزار مي‌شده. مثلا پرده‌خواني‌ها يا مجالس نقالي مذهبي غالبا در مكان‌هايي كه عموم مردم بوده‌اند مثل بازارچه مشهد اردهال در زمان آيين قاليشويان كه يك مراسم سنتي و مذهبي ثبت شده است يا نقالي و شاهنامه‌خواني‌ها در شب يلدا. ولي عمده اجراي نقالان در قهوه‌خانه‌ها كه مكاني مردانه بوده صورت مي‌گرفته كه نقال به بيان داستان شاهنامه مي‌پرداخته است. در چنين شرايطي سهم زنان نقال همواره در تاريخ نقالي كم بوده است.
چرا جشنواره نقالي در كاشان برگزار شد؟
پيشينه نقالي در شهر كاشان بسيار طولاني است، اما در خصوص اجراي اين جشنواره در كاشان واقعيت اين است كه طرح جشنواره نقالي و روايتگري سيلك را در سال 1398 نوشتم و تصميم به اجراي آن داشتم، اما بنا به دلايل مختلف مثل عدم حمايت‌ها و شيوع كرونا اين طرح اجرا نشد تا ابتداي امسال كه آقاي اكبر رضوانيان، مديرعامل موسسه فرهنگي و هنري گذرخانه نقالي كاشان بود، رفتم و پس از بررسي طرح طي يك تفاهمنامه‌اي قرار شد اين رويداد را با كمك ايشان و همراهي دوستان ديگرم به صورت مستقل و بدون حمايت دولتي برگزار كنيم كه اگر حمايت‌هاي اين عزيزان نبود اين رويداد در كاشان و به نام كاشان ثبت نمي‌شد.
در كشور چند جشنواره در حوزه نقالي برگزار مي‌شود؟
اگر با نگاه تخصصي و حرفه‌اي نگاه كنيم، جشنواره نقالي و روايتگري سيلك تنها رويداد تخصصي در اين حوزه است و سال‌هاست جاي خالي يك جشنواره نقالي تخصصي در كشور احساس مي‌شد، اما در جشنواره نمايش‌هاي آييني و سنتي كه دو سال يك‌بار در تهران برگزار مي‌شود، بخش‌هاي مختلفي از گونه‌هاي نمايشي ايراني شركت مي‌كنند كه يكي از آنها نقالي است.
آيا قصد داريد كتاب جشنواره نقالي را منتشر كنيد؟
بله، قطعا اين جشنواره هم مانند ساير جشنواره‌هاي تخصصي و حرفه‌اي براي ثبت تمامي اتفاقات و به يادگار ماندن آنها و با توجه به اينكه تلاش ما بر تداوم اين جشنواره است، كتابي خواهد داشت كه در همين راستا آقاي عطارزاده و خانم استادي در حال تدوين و نگارش كتاب نخستين جشنواره نقالي و روايتگري سيلك هستند.
جشنواره چقدر با اقبال از سوي هنرمندان و مردم روبه‌رو شد؟
در خصوص بازخورد اين رويداد هم بايد بگويم با توجه به حضور آقاي نمايش ايراني استاد داوود فتحعلي‌بيگي در آيين رونمايي از پوستر جشنواره، حضور مديركل محترم مركز هنرهاي نمايشي دكتر كاظم نظري در دو روز مستمر در اين جشنواره و همچنين حضور داوران صاحبنام اين رويداد آقايان داريوش نصيري، حسين ظاهري و مهدي صفاري‌نژاد كه هر سه از اساتيد دانشگاه و هنرمندان خوشنام نمايش‌هاي ايراني هستند، بازتاب خيلي گسترده‌اي در رسانه‌ها و مطبوعات كشور داشت و مردم كاشان نيز از اين رويداد استقبال درخور توجهي كردند. با گذشت كمتر از يك ماه از پايان جشنواره درخواست‌هاي زيادي براي شركت در دوره دوم و حتي درخواست ميزباني از شهردار يكي از شهرهاي منطقه فرهنگي كاشان بزرگ داشتيم كه در دست بررسي است.
آيا جشنواره نقالي قابليت اين را دارد به صورت رويدادي بين‌المللي برگزار شود؟
ابتدا بايد اين جشنواره در جدول جشنواره‌هاي وزارت فرهنگ و ارشاد ثبت شود تا بتوانيم با حمايت‌هاي مركز هنرهاي نمايشي و ساير دستگاه‌ها زمينه‌اي را فراهم كنيم تا اين رويداد به صورت بين‌المللي برگزار شود و ميزبان هنرمنداني از جاي جاي جهان باشيم. البته مديركل محترم مركز هنرهاي نمايشي قول ثبت اين جشنواره را در جدول جشنواره‌هاي تئاتر كشور داده‌اند، اميدوارم كه اين امر مسير شود تا بعد براي بين‌المللي شدن آن تلاش كنيم.
به عنوان آخرين پرسش آيا حرف ناگفته‌اي داريد؟
در پايان ضمن تقدير و تشكر از همه همراهانم در اين جشنواره كه خالصانه و بدون چشمداشتي و حتي دريافت ريالي عاشقانه در كنار ما ماندند تا شاهد برگزاري نخستين دوره جشنواره باشيم، قدرداني مي‌كنم. به مديران شهري اعلام مي‌كنم ما فعلا مي‌توانيم به معناي واقعي كلمه با مستقل برگزار كردن اين رويداد صرف كنيم، اما در ادامه پاي ميدان بيايند و اگر دل‌شان براي فرهنگ و هنر اين شهر مي‌سوزد، از اين رويداد ملي با تواضع و تمام قد حمايت كنند.
اگر با نگاه تخصصي و حرفه‌اي نگاه كنيم، جشنواره نقالي و روايتگري سيلك تنها رويداد تخصصي در اين حوزه است و سال‌هاست جاي خالي يك جشنواره نقالي تخصصي در كشور احساس مي‌شد، اما در جشنواره نمايش‌هاي آييني و سنتي كه دو سال يك‌بار در تهران برگزار مي‌شود، بخش‌هاي مختلفي از گونه‌هاي نمايشي ايراني شركت مي‌كنند كه يكي از آنها نقالي است