نگاهي به چشم‌انداز ناموزون كتابخواني
محمود معتقدي٭
زمان مي‌گذرد و مناسبت‌هاي فراواني، در حوزه فرهنگ و هنر تجديد مي‌شود. از آن جمله مي‌توان از هفته نكو‌داشت كتاب و كتابخواني در آبان‌ماه هر سال در ايران، ياد كرد. شكي نيست كه پرداختن به كتاب و كتابخواني به مناسبت‌هاي مختلف از طرف دولت و رسانه‌ها مي‌تواند به گسترش كتابخواني و افزايش سرانه مطالعه كمك موثر كند و از اين‌رو نقش رسانه‌ها در حوزه نقد و نظر مي‌تواند بسيار كارساز باشد. اما متاسفانه در اين سال‌ها آنچنان كه بايد و به اين امر بزرگ فرهنگي پرداخته نشده و بسيار كمرنگ بوده است. جامعه ما در بخش‌هاي مختلف كتاب اعم از توليد و عرضه و تبليغات با ناموزني‌هاي متعددي روبه‌رو است. عمده توجه به كتاب از سوي كارگزاران فرهنگي جامعه و سياستگذاران در دولت انجام مي‌شود اما آن سياست‌ها با فضاي نشر ما هماهنگ نيست.
با اينكه نقش نهاد‌هاي فرهنگي دولتي و غيردولتي در نهادينه كردن كتابخواني و افزايش سرانه مطالعه در جامعه ايران موثر است، اما عمده برنامه‌هاي اين حوزه با توفيق همراه نبوده است و همچنان سرانه مطالعه در جامعه ما پايين است. نهاد‌هاي سياستگذار مي‌توانند با حمايت از ناشران و نگاهي مبتني بر مدارا در عرصه مميزي فرصتي را براي شنيدن صدا‌هاي نحله‌هاي فكري متعدد و گوناگون فراهم آورند و پيش‌گرفتن چنين رويكردي در مواجهه با مميزي آثار مي‌تواند به افزايش اعتماد عموم مردم به كتاب و همچنين پيشبرد اهداف فرهنگي- هنري نقش مهمي را ايفا كند. متاسفانه در شرايط كنوني به دليل وضعيت بد اقتصادي مردم و كاهش چشمگير قدرت خريد عموم مردم نسبت به گذشته‌هاي نه‌چندان دور صنعت نشر كتاب در ايران با بحران مخاطب روبه‌رو شده است و از سويي فقدان عدالت فرهنگي در اجراي سياست‌هاي حمايتي دولت و همچنين يكسان نبودن امكانات بر اين كاهش مطالعه در جامعه ما دامن زده است. از طرفي ما مي‌بينيم كتابخانههاي عمومي كشور روزآمد نيست و اين مسائل سبب شده است در اشاعه و ترويج كتابخواني با مشكلات متعددي روبه‌رو باشيم. در حوزه محتوا نيز چالش‌هاي متعددي هست، اكنون بيش از هميشه ضروري است با فراهم آوردن زمينه انديشه‌هاي تازه و جبران كمبود نشاط فرهنگي به تقويت انديشه و انديشه‌ورزي و خلق آثار ادبي تاثير‌گذار كمك شود و در جهت باروري انديشه‌ها در رهگذر سياست جاري جامعه اقدام شود.
در يك جامعه سالم و هدفمند به مقوله نقد و تفكر انتقادي اهميت ويژه‌يي داده مي‌شود و بايد با بهره‌گيري از ظرفيت‌هاي گسترده اطلاع‌رساني در رسانه‌هاي متعدد از جمله راديو و تلويزيون، آثار ادبي – هنري به طور جدي معرفي و نقد شود و براي رفع عقب‌ماندگي‌ها و فراموشي‌ها تلاش شود. با وجود اينكه برگزاري برنامه‌ها و مناسبت‌هاي مختلف براي گسترش كتابخواني مهم و اثر‌گذار است البته به شرطي كه با ديدي فراگير اجرا شود، اما بايد تاكيد كنم كه سالي يك‌بار به مقوله كتاب پرداختن اندك است و ضرورت دارد جاي داشتن نگاهي مناسبتي به موضوع كتاب با سياستگذاري‌هاي صحيح و فراگير و تجديد‌نظر در سياست‌هاي ناكارآمد پيشين به شكل ريشه‌يي به حل و فصل اين مسائل اقدام شود. به اعتقاد من بايد با توليد و عرضه كتاب‌هاي ارزشمند و فاخر به قيمت‌هاي ارزان و گسترش كتابخانههاي عمومي و تخصصي در شهر‌ها و روستا‌ها، زمينه‌هاي كتابخواني بيشتر علاقه‌مندان و دوستداران كتاب به ويژه جوان‌ها فراهم شود. آن هم در شرايطي كه بسياري از جوان‌ها جذب شبكه‌هاي مجازي شدند و اين دست رسانه‌ها به نوعي جاي كتاب و كتابخواني را تنگ كرده‌اند. همچنين وجود نهاد‌هاي ادبي مانند جوايز هم در معرفي آثار ادبي نقش بسزايي دارند و در شرايطي كه بسياري از جوايز ادبي بخش خصوصي به فرسودگي و اضمحلال گرفتار شده‌اند، موانع احياي فعاليت‌هاي اين دست جوايز برطرف شود تا شوري ديگر به فضاي ادبي و كتاب ايران بازگردد.
در چنين فضايي كه بسياري از محدوديت‌ها و موانع وجود دارد عملا كار فعاليت خلاقانه و فرهنگي بدل به موضوعي حاشيه‌يي شده است. در روزگار كنوني و زماني كه روزگار سكوت و سكون كتاب و كتابخواني و فرهنگ و ادبيات است و گرچه مناسبت‌هايي نظير هفته كتاب باز اين موضوع را مورد توجه رسانه‌ها قرار مي‌دهد اما مردم را چندان درگير كتاب نمي‌كند، در چنين فضايي اقشار فرهنگي بيش از گذشته آسيب‌پذير هستند. ضرورت آسيب‌شناسي اين دست فعاليت‌ها در حوزه كتاب بايد در دستور كار فعالان و متوليان فرهنگي قرار گيرد و با حمايت‌هاي درست و بهنگام از همگان فضايي آزاد و آرام براي كتابخواني و افزايش آگاهي‌هاي عمومي فراهم آورد. با اين دست اقدام‌ها مي‌توان در آينده به پايان يافتن بخشي از نابساماني‌ها اميدوار بود و به انتظار افزايش شمارگان كتاب‌ها بود. اكنون متاسفانه وضعيت تيراژ كتاب‌ها روز به روز كمتر مي‌شود و انگار كتاب‌ها براي انبار شدن چاپ مي‌شوند. در چنين فضايي تحرك‌بخشي به كار و كسب كتاب و كتابخواني و ايجاد انگيزه‌هاي عمومي ضروري و شديدا مورد نياز است.
٭ شاعر و منتقد ادبي