سارا معصومي
امروز تهران پس از 41 سال ميزبان نخست‌وزير ژاپن است و اين قرعه به نام آبه شينزو افتاده است. ديپلمات 64 ساله‌اي كه از سال 2012 نخست‌وزير ژاپن است و با ورود به سال 2019 رتبه دوم در طولاني‌ترين دوره نخست‌وزيري پس از جنگ ژاپن را به خود اختصاص داد. گمانه‌زني‌ها درباره سفر آبه شينزو به تهران از قريب به يك سال پيش آغاز شده اما زمان‌بندي خاصي براي آن تعيين نشده بود. سرانجام قريب به 3 هفته (27 ماه مه) پيش پس از آنكه دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا مهمان آبه در توكيو بود ژاپن اعلام كرد نخست‌وزير اين كشور به زودي به تهران سفر مي‌كند. هر چند سفر آبه در دستور كار روابط دو كشور بود اما همزماني آن با حضور دونالد ترامپ در توكيو و سخنان رييس‌جمهور امريكا در نشست خبري با نخست‌وزير ژاپن مسير اين سفر را تغيير داد و بيشتر به ابعاد ديگري جز روابط دوجانبه تهران و توكيو پرداخته شد. دونالد ترامپ در نشست خبري با آبه براي نخستين‌بار ادعا كرد كه دولت وي به دنبال تغيير نظام در ايران نيست و ايران مي‌تواند با دولتمردان فعلي به راه خود ادامه دهد و تنها چيزي كه امريكا از ايران مي‌خواهد عدم دستيابي به سلاح هسته‌اي است. ترامپ تاكيد كرد كه از ايفاي نقش توكيو در مناقشه ميان ايران و امريكا استقبال مي‌كند. پس از اين اخبار رسمي موجي از گمانه‌زني رسانه‌اي آغاز شد. آيا آبه حامل پيامي براي ايران است؟ ژاپن كه عنوان متحد اصلي امريكا در بلوك شرق را برعهده دارد به ميانجي جديدي در رابطه ايران و امريكا تبديل مي‌شود؟ ترامپ در گوش آبه چه زمزمه كرد كه نخست‌وزير ژاپن راهي تهران شد؟ آيا آبه با بسته پيشنهادي به تهران مي‌رود؟ ژاپن با توجه به نزديكي به امريكا تا چه اندازه نزد ايراني‌ها معتبر و قابل اعتماد است؟ آيا ايران به فرض ميانجيگري توكيو اين رويه را مي‌پذيرد؟ سوال‌هايي از اين دست در سه هفته اخير به پرسش‌هايي از مقام‌هاي ايراني، امريكايي و ژاپني تبديل شد. مقام‌هاي ايران از همان نخستين ساعات انتشار اين گمانه‌زني‌ها اعلام كردند كه تهران و واشنگتن به فرض مذاكره هم نيازي به ميانجي ندارند. ترامپ در حالي در توكيو براي چندمين بار از توافق جديد با ايران سخن گفته بود كه سطح تنش در رابطه ايران و امريكا به يكي از كم سابقه‌ترين موارد خود رسيده بود. كناره‌گيري امريكا از برجام، بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي و مجموعه‌اي از اقدام‌هاي قهرآميز ديگر در منطقه رسما دو طرف را در آستانه درگيري نظامي مستقيم يا غيرمستقيم قرار داده بود. در چنين شرايطي ايران اعلام كرد كه از تلاش‌ها براي كاهش تنش چه از جانب كشورهاي منطقه‌اي چه فرامنطقه‌اي استقبال مي‌كند اما با نماينده دولتي كه از توافقي چندجانبه خارج و قطعنامه 2231 را مورد بي‌توجهي قرار داده مذاكره نخواهد كرد. شروط ايران بازگشت واشنگتن به برجام و پايان يافتن تحريم‌هاي هسته‌اي عليه تهران است. شروطي كه امريكا تمايلي به پذيرش آنها ندارد لذا ميزي هم براي مذاكره وجود نخواهد داشت. با وجود اين موضع‌گيري‌ها در تهران و تاكيد توكيو بر اينكه ماموريت ويژه‌اي درباره رابطه دوجانبه تهران و واشنگتن برعهده آبه گذاشته نشده اما همچنان تمام نگاه‌ها به سفر آبه وابسته به همين مسائل است. شايد بر اساس همين فضاسازي‌ها بود كه مقام‌هاي ژاپني در سفارتخانه اين كشور در تهران در چند روز گذشته هم براي خبرنگاران خارجي و هم داخلي جلسات توجيهي و توضيحي را برگزار كردند. روز گذشته يكي از مقام‌هاي وزارت خارجه ژاپن در ديدار با جمعي از خبرنگاران رسانه‌هاي داخلي از برنامه نخست‌وزير ژاپن در ايران رونمايي كرد. به گفته وي آبه عصر (چهارشنبه) وارد تهران مي‌شود و پس از ورود با حسن روحاني رييس‌جمهوري ايران ديدار و بعد از آن در نشستي خبري به همراه روحاني شركت و صبح پنجشنبه نيز با مقام معظم رهبري ديدار مي‌كند. بخش اعظمي از جلسه خبرنگاران رسانه‌هاي داخلي با آبه به تكرار پرسش درباره ميانجيگري ژاپن ميان تهران و واشنگتن گذشت كه اين مقام ژاپني تصريح كرد كه آبه در اين سفر به دنبال ميانجيگري بين ايران و امريكا نيست و تعميق روابط و دوستي دوجانبه ميان تهران و توكيو اصلي‌ترين هدف اين سفر است. تاكيد بر اهميت اين سفر در روابط دوجانبه ايران و ژاپن بيشترين بخش از سخنان اين مقام ژاپني را به خود اختصاص داد. وي اين نكته كه آبه به عنوان نخستين نخست‌وزير ژاپن پس از انقلاب اسلامي به تهران مي‌آيد را نشان‌دهنده تعميق روابط دانست و البته بر اهميت جايگاه منطقه‌اي ايران هم تاكيد كرد. اين مقام ژاپني ايران را محور ثبات در منطقه خاورميانه خواند كه در راستاي امنيت انرژي ژاپن نقش بسزايي ايفا مي‌كند.
اين ديپلمات ژاپني با اشاره به اينكه ايران يكي از بزرگ‌ترين قدرت‌ها در خاورميانه است و به شكل سنتي هم با ژاپن روابط حسنه‌اي داشته و دارد، خاطرنشان كرد: در روزهايي كه تنش در منطقه خاورميانه شدت گرفته، ژاپن روي موضوع ايران به عنوان يك قدرت بزرگ در منطقه به منظور كاهش تنش در هر سطحي از جمله در سطح مقامات عاليرتبه كار مي‌كند. در حالي كه ايران و ژاپن نودمين سالگرد برقراري روابط ديپلماتيك را جشن مي‌گيرند، سفر آبه به عنوان نخست‌وزير براي اولين بار بعد از 41 سال انجام مي‌شود و اين سفر به تعميق
هر چه بيشتر روابط دوستانه سنتي بين دو كشور
كمك مي‌كند.
در همين راستا وي سفر آبه و تارو كونو، وزير خارجه ژاپن به ايران را نشان دهنده تعهد ژاپن براي كمك به صلح و ثبات در منطقه خاورميانه دانست. در حالي كه بازگشت تحريم‌هاي امريكا رابطه تجاري و اقتصادي ايران و ژاپن را تحت‌الشعاع قرار داده و واشنگتن به معافيت‌هاي ژاپن از تحريم‌هاي خود پايان داده است اما اين ديپلمات ژاپني ابراز اميدواري كرد كه رابطه ايران و ژاپن بر اساس منافع و تاريخ ديرينه‌اي كه دو كشور دارند تعميق خواهد يافت و سفر آبه نيز در همين راستا خواهد بود.
با توجه به تحريم‌هاي امريكا و ماهيت تنبيه فرامرزي كه اين تحريم‌ها دارند ايران و ژاپن مانند هر دو كشور ديگري براي ادامه رابطه تجاري به تعريف مكانيسم‌هايي دوجانبه با ارز ملي و با هندسه‌اي اقتصادي كه تحريم‌هاي امريكا بر آن اثر نگذارد، نياز دارند. در چنين شرايطي برخي از گمانه‌زني‌ها حاكي از اين است كه هيات همراه آبه در سفر به تهران طرح‌هايي مشابه ساز و كار مالي مدنظر اروپا براي كار با ايران (اينستكس) بر روي ميز قرار دهند. البته آنچه ورود ايران و ژاپن به چنين فضايي كه عملا دور زدن تحريم‌هاي امريكا است را سخت مي‌كند وابستگي شديد اقتصادي و سياسي توكيو به واشنگتن است. دولت ترامپ به منظور تنگ‌تر كردن حلقه پيرامون ايران متحدان خود را حتي از تجارت‌هاي بشردوستانه با ايران هم منع كرده است. لذا راه افتادن ساز و كاري ميان ايران و ژاپن براي عادي‌سازي نسبي رابطه تجاري در روزگار تحريم‌هاي يكجانبه امريكا بدون چراغ سبز واشنگتن عملا ممكن نيست. بر همين اساس مقام ژاپني ضمن اشاره به حمايت تمام قد ژاپن از برجام، تاكيد كرد كه شركت‌هاي ژاپني براي ماندن در ايران يا رفتن شخصا تصميم‌گيري مي‌كنند و دولت ژاپن در اين مسير نمي‌تواند ورود كند. وي درباره پيوستن ژاپن به اينستكس (ابزار پشتيبان مبادلات تجاري) نيز گفت كه دولت ژاپن هنوز در اين مورد تصميم‌گيري نكرده است.
يكي از نكته‌هاي قابل توجه در اظهارنظر مقام ژاپني تاكيد وي بر ميزباني ژاپن از نشست گروه 20 در آينده‌اي نزديك بود. اين مقام ژاپني تاكيد كرد كه دونالد ترامپ رييس‌جمهور امريكا هم در اين نشست شركت خواهد كرد. وي با طرح اين موضوع ضمن رد هرگونه پيش‌بيني قطعي گفت: شايد بتوان حدس زد كه احتمال دارد او وضعيت كنوني ايران را با دونالد ترامپ در ميان بگذارد.
تلاش براي كنترل و سپس كاهش تنش در منطقه غرب آسيا به گونه‌اي كه امنيت در خليج فارس و تنگه هرمز به عنوان شاهراه انتقال انرژي اصلي‌ترين هدف سفر اعلامي آبه به تهران است. نمايش نظامي كه امريكا در منطقه خليج فارس و درياي عمان به راه انداخت و قرار گرفتن نام سپاه پاسداران انقلاب اسلامي در ليست گروه‌هاي تروريستي خارجي امريكا و نام سنتكام در ليست گروه‌هاي تروريستي ايران باعث شد تا كشورهايي كه سلامت تامين انرژي آنها به امنيت و ثبات در غرب آسيا و منطقه خليج فارس بستگي دارد نگران تنش بيشتر ميان تهران و واشنگتن شوند. لذا از اين دريچه مي‌توان گفت كه تعبير ژاپني‌ها براي هدف اصلي آبه از سفر به تهران چندان دور از واقعيت نيست اما سوال اينجاست كه نخست‌وزير ژاپن براي اين كنترل تنش در مرحله نخست و سپس كاستن از آن با چه طرحي در چنته مي‌آيد؟ همزمان از اظهارات مقام ژاپني در جمع خبرنگاران ايراني و همچنين موضع‌گيري‌هاي توكيو در 10 روز اخير مي‌توان نتيجه گرفت كه ژاپن نمي‌خواهد سطح توقع و انتظار از سفر آبه به تهران را افزايش بدهد چرا كه در مسير تنش ميان ايران و امريكا كه ريشه در خصومتي 4 دهه‌اي دارد نمي‌توان نقش بازيگر سوم را چندان پيش‌بيني كرد. از سوي ديگر سياست اصولي ايران در اين مقطع مقاومت در برابر زياده خواهي‌ها و تحريم‌هاي امريكا است و به نظر مي‌رسد كه آبه مي‌داند اگر ترامپ حاضر به كاستن از سطح فشار بر ايران نشده يا به قول محمدجواد ظريف به جنگ اقتصادي با ايران پايان ندهد، نمي‌تواند انتظار نرمش از سوي ايران را داشته باشد. آبه در حالي دو روز پس از سفر هايكو ماس، وزير خارجه المان به تهران مي‌آيد كه رفتار ايران با شريك برجامي در تهران نشان داد كاسه صبر ايران كه به تعهدات خود در برجام پايبند بوده و حتي يك بازه زماني يك ساله را هم بدون امريكا در برجام باقي مانده لبريز شده و به جز اقدام‌هاي عملي به شعار سياسي يا وعده‌هاي بدون تضمين اقتصادي وقعي نمي‌نهد.
در حالي كه بر اساس آخرين تحولات تا زمان تنظيم اين گزارش، آبه پيش از سفر به تهران با دونالد ترامپ درباره مسائل منطقه‌اي از جمله ايران گفت‌وگوي تلفني داشته، رسانه‌هاي متفاوت مسائلي چون فرجام برجام و اختلال در فروش نفت ايران به دليل تحريم‌هاي يكجانبه امريكا را از اصلي‌ترين سوژه‌هاي فرعي در كنار مسائل دوجانبه و في مابين دانسته‌اند.
به نظر مي‌رسد كه در شرايطي كه مواضع ايران در قبال مساله مذاكره با امريكا مشخص و ثابت است اما دونالد ترامپ اميد بسياري به رايزني‌هاي آبه در تهران دارد. بر همين اساس سفير امريكا در ژاپن با استقبال از سفر «آبه شينزو» نخست‌وزير ژاپن به ايران گفت: «دونالد ترامپ» رييس‌جمهور امريكا اعتماد زيادي به نخست‌وزير ژاپن دارد و واشنگتن اميدوار است كه او تعامل سازنده‌اي داشته باشد كه منجر به پيشرفت شود.
بر اساس ترجمه خبرگزاري فارس، «ويليام هاگرتي» سفير امريكا در ژاپن در مصاحبه اختصاصي با روزنامه «ژاپن تايمز» گفت: «آبه شينزو دسترسي ديپلماتيك منحصر به فردي به رهبري ايران دارد و ما از گفت‌وگوي آبه با ايرانيان احساس راحتي مي‌كنيم و اميدواريم كه او تعامل سازنده‌اي داشته باشد كه منجر به پيشرفت شود.»
ديپلمات امريكايي در ادامه اين گفت‌وگو در زمينه احتمال تحويل پيام ترامپ به مقام‌هاي ارشد ايران از سوي آبه، با خودداري از هرگونه اظهارنظري در اين زمينه تنها به ذكر اين جمله بسنده كرد: «نمي‌خواهم به جزييات اين گفت‌وگوها (بين آبه و ترامپ) بپردازم. من مي‌خواهم اين مساله را به عهده نخست‌وزير ژاپن بگذارم. طي دو سال حضورم در ژاپن شاهد مهارت‌هاي ديپلماتيك بسياري از او بوده‌ام. آبه شينزو مي‌داند كه چگونه مذاكرات را مديريت كند. مي‌دانم كه نخست‌وزير و ژاپن رابطه بسيار حسنه‌اي با ايران دارند، بنابراين شاهد خواهيم بود كه چه اتفاقي مي‌افتد. نخست‌وزير ژاپن با من در مورد اين مساله صحبت كرده و من به‌شدت بر اين باورم كه ايران مي‌خواهد گفت‌وگو كند. در صورت تمايل ايران به گفت‌وگو، ما نيز مايل به گفت‌وگو هستيم.»
يك مقام وزارت خارجه ژاپن نيز در اين راستا به خبرنگاران گفت: ژاپن تنها كشوري است كه هم تهران و هم واشنگتن مي‌توانند مطالبه‌هاي خود از يكديگر را به آن صريح و بي‌تعارف و مصلحت انديشي بگويند. اين مقام ژاپني با اشاره به سفر يك ماه قبل محمدجواد ظريف به توكيو گفت: وزير خارجه ايران در سفري از پيش اعلام نشده و پيش از حضور دونالد ترامپ در توكيو به ژاپن آمد و با مقام‌هاي ما ديدار كرد. هر چند كه در آن زمان تهران و واشنگتن روزهاي پرتنشي را تجربه مي‌كردند اما محمدجواد ظريف تاكيد كرد كه ايران به دنبال تشديد تنش نيست و به نظر مي‌رسيد كه سياست ايراني خويشتنداري مصلحتي است.
هرچند كه سفر آبه به تهران به عنوان نخستين سفر نخست‌وزير ژاپن به ايران در 41 سال گذشته تا حدود زيادي تحت‌الشعاع مساله ميانجيگري ميان ايران و امريكا قرار گرفته است اما اگر به اين سفر از فاصله دورتري نگاه كنيم مي‌توان اهميت اين حضور در روزهاي تحريم اقتصادي امريكا و تلاش اين كشور براي منزوي نشان دادن ايران را درك كرد. آبه در حالي به تهران مي‌آيد كه دونالد ترامپ و تيم او به اضافه دوستانش در منطقه (عربستان سعودي، امارات متحده عربي و رژيم اسراييل) تلاش مي‌كنند با فشار همه‌جانبه سياسي، اقتصادي و امنيتي بر تهران، به گمان خود ايران را به پاي ميز مذاكره‌اي درباره فعاليت‌هاي منطقه‌اي، آزمايش‌هاي موشكي و برنامه هسته‌اي بكشند. دونالد ترامپ در حسرت اجماعي بين‌المللي عليه تهران است و اين در حالي است كه برگ برنده از حيث سياسي در دستان ايران است. طبيعتا با توجه به بازگشت تحريم‌هاي همه‌جانبه امريكا و تلاش واشنگتن براي به صفر رساندن فروش نفت ايران نمي‌توان گفت كه تهران از منافع اقتصادي برجام بهره برده اما همزمان نمي‌توان پيروزي سياسي ايران در عرصه بين‌المللي به عنوان عضوي متعهد به توافقي رسمي و همه‌جانبه را ناديده گرفت. آبه شينزو در جامه نخست‌وزير كشوري به ايران مي‌آيد كه بيشترين ارتباط‌هاي امنيتي، سياسي، اقتصادي و نظامي را با امريكا دارد لذا حضور وي در تهران بدون چراغ سبز واشنگتن ممكن نبود. از سوي ديگر ديپلماسي ايران در يك سال گذشته و فرصت دادن به جامعه بين‌المللي براي گره گشايي از مشكل نبود امريكا در برجام و خويشتنداري استراتژيكي كه ايران از خود نشان داد مسير را براي حضور نخست‌وزير ژاپن در تهران هموار كرده است. همزمان موفقيت‌هاي ايران در پرونده‌هاي منطقه‌اي و نفوذي كه تهران در اين پرونده‌ها پيدا كرده نه تنها به ژاپن بلكه به ساير كشورها نيز يادآوري كرده كه هر چند برجام توافقي هسته‌اي بود اما دستاوردهاي امنيتي و سياسي حاشيه‌اي داشت كه اگر شاكله آن به دليل بدعهدي امريكا، تعلل 1+4 و سكوت شركاي نفتي و تجاري ايران از هم بپاشد اين تنها ايران نخواهد بود كه متضرر مي‌شود.
در مقطع فعلي مي‌توان گفت كه آنچه قطعي است اهميت سياسي سفر آبه شينزو به تهران در روزهاي سياست فشار حداكثري امريكا است و آنچه بايد نتيجه آن را به انتظار نشست پاسخ ايران به پيشنهاد نخست‌وزير ژاپن به رييس‌جمهور ايران براي كاهش تنش با ايالات متحده امريكا است. پاسخي كه آبه در حاشيه نشست گروه 20 در آينده‌اي نه چندان دور به اطلاع رييس‌جمهور امريكا خواهد رساند.
در مقطع فعلي مي‌توان گفت كه آنچه قطعي است اهميت سياسي سفر آبه شينزو به تهران در روزهاي سياست فشار حداكثري امريكا است و آنچه بايد نتيجه آن را به انتظار نشست پاسخ ايران به پيشنهاد نخست‌وزير ژاپن به رييس‌جمهور ايران براي كاهش تنش با ايالات متحده امريكا است. پاسخي كه آبه در حاشيه نشست گروه 20 در آينده‌اي نه چندان دور به اطلاع رييس‌جمهور امريكا خواهد رساند.