حمايت‌هاي فرامنطقه‌اي از توليد شيشه در افغانستان

بنفشه سام‌گيس

كشت خشخاش در افغانستان به دليل بروز خشكسالي رو به كاهش است. از نيمه دوم سال 2017 كه دولت افغانستان درباره پايداري خشكسالي در جنوب، غرب و شمال غربي اين كشور آشوب‌زده و فقير به يقين رسيد و براي كمك به ساكنان ولايات ‌غور، بادغيس، فراه، هلمند، زابل، ارزگان و جوزجان كه بيش از ساير نقاط افغانستان گرفتار تبعات خشكسالي بودند، دست به كار شد، شواهدي از كاهش قطعي كشت خشخاش در سال پيش رو (2018) مطرح بود. در همان سال و بنا به گزارش ادارات مقابله با مواد مخدر افغانستان، 77 درصد كشت خشخاش در مناطق جنوبي (197 هزار و 207 هكتار) و غربي (54 هزار و 367 هكتار) صورت مي‌گرفت و ولايت هلمند واقع در جنوب غربي افغانستان، صدرنشين كشت خشخاش بود كه 144 هزار و 18 هكتار از مجموع 328 هزار هكتار زمين‌هاي زير كشت خشخاش در كل افغانستان، در اين استان جنوب غربي و معروف به «كارخانه بزرگ مواد مخدر» واقع شده بود و ولايات قندهار (جنوب) بادغيس (شمال غربي) فارياب (شمال غربي) فراه (جنوب) بلخ (شمال) و نيمروز (جنوب غربي) در رتبه‌هاي بعد قرار داشتند. همان موقع، گزارش‌هاي رسمي و غير رسمي از كاهش سطح آب در چاه‌هاي كشاورزي مناطق در معرض خطر خشكسالي تاييد مي‌كرد كه بيش از 70 درصد مناطق كشور، گرفتار تبعات خشكسالي خواهد شد.

يك سال بعد؛ روزهاي پاياني دسامبر 2018، دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم ملل متحد UNODC در گزارشي از بررسي‌هاي سالانه خود تاييد كرد كه كاهش وسعت مزارع خشخاش به دليل خشكسالي شديد، توليد ترياك در افغانستان را با چالش بسيار جدي مواجه كرده است. اين گزارش، تنها چند ماه پس از هشدار دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم ملل متحد درباره ركوردشكني افغانستان در توليد ترياك منتشر شد؛ تنها چند ماه پس از آنكه UNODC در گزارش خود اعلام كرد: «سال 2017، 328 هزار هكتار از زمين‌هاي افغانستان در 24 ولايت (از مجموع 34 ولايت) زير كشت خشخاش رفته و در اين سال، از هر هكتار زمين زير كشت خشخاش، 27.3 كيلو ترياك به دست آمده. بنابراين، توليد ترياك افغانستان در سال 2017 حدود 8 هزار و 954 تن خواهد بود كه در اين‌صورت، وسعت زمين‌هاي زير كشت خشخاش، توليد و ميزان دپوي ترياك، در طول 25 سال توليد ترياك در اين كشور، ركوردي در تاريخ اين كشور محسوب خواهد شد و گردش مالي حاصل از اين ميزان كشت و توليد، حدود 6 ميليارد دلار خواهد بود.»

اما گزارشي كه روز 19 دسامبر 2018 به نقل از UNODC منتشر شد، اعلام مي‌كرد كه ميزان كشت خشخاش در افغانستان، به دليل خشكسالي، 56 درصد كمتر از سال 2017 خواهد بود و وسعت زمين‌هاي زير كشت هم حدود 60 هزار هكتار، كوچك‌تر مي‌شود و حداكثر، به 263 هزار هكتار مي‌رسد كه اين اتفاق، كاهش 29درصدي توليد ترياك- تا6هزار و 400 تن- را به دنبال خواهد داشت.

كاهش توليد خشخاش حتي با بذرهاي اصلاح شده وارداتي از چين، چند نتيجه قطعي براي شبكه قاچاق دارد؛ به دنبال كاهش توليد ترياك، توليد هرويين افغانستان هم يا بايد رو به كاهش برود يا كه شبكه قاچاق افغانستان، در سال 2019 حجم بسيار بيشتري از ترياك توليد شده را به لابراتوارهاي توليد هرويين بفرستد چون عرضه هرويين افغاني در بازارهاي اروپايي، سود چند ده برابري بيش از فروش ترياك خواهد داشت چنانكه سال 2017 و در اوج ارزاني قيمت هرويين افغانستان به دليل توليد 9 هزار تني ترياك و استحصال بالا، هر كيلو هرويين مرغوب در بازار اروپا، بيش از 4هزار و 500 دلار قيمت مي‌خورد در حالي كه در همان زمان، كشاورز افغان كمتر از 200 دلار بابت هر كيلو ترياك خشك دستمزد مي‌گرفت. حالا، كاهش توليد ترياك حتما به افزايش قيمت اين ماده مخدر منتج مي‌شود اما حتي با وجود احتمال افزايش قيمت ترياك در ايران و كشورهاي عربي كه اصلي‌ترين مشتريان ترياك افغانستان هستند، بازهم توليد ترياك براي شبكه قاچاق افغانستان، در مقابل هزينه صرف شده براي توليد، آن هم در اين روزهاي خشكسالي، مقرون به صرفه نخواهد بود و شبكه داخلي، بايد سود خود را از روش‌هاي ديگري جبران كند. بنابراين، كاهش توليد ترياك در سال 2018 كه به دنبال تداوم خشكسالي در اين كشور، حتما تا مدتي طول خواهد كشيد، سران شبكه را به چند تصميم جدي هدايت خواهد كرد كه از نيمه‌هاي سال گذشته تاكنون هم، شواهدي از اين تصميمات در ايران به عنوان مهم‌ترين مسير ترانزيت ترياك و هرويين افغانستان قابل رويت بوده است؛ به دنبال كاهش توليد ترياك، قيمت هرويين افغانستان، هم در مسير ترانزيت و هم در بازارهاي جهاني به‌شدت افزايش مي‌يابد اما از آنجا كه شبكه قاچاق افغانستان، ديگر نمي‌خواهد انحصار خود را بر استحصال از مورفين متمركز كند، توليد مواد محرك را در اولويت برنامه‌ها قرار خواهد داد چنانكه بخش بين‌الملل ستاد مبارزه با مواد مخدر هم از دو سال قبل و به دنبال دريافت گزارش‌هاي متعدد از افزايش كشفيات شيشه وارداتي از مرز شرقي، با خطر بالقوه تبديل افغانستان به كارخانه توليد هرويين و شيشه روبه‌رو شده است. همسايگي ايران و افغانستان و 945 كيلومتر مرز زميني مشترك، باز هم شبكه قاچاق افغانستان را به اين تصميم مي‌رساند كه همچون دو دهه گذشته، ارزان‌ترين مسير ترانزيت توليدات افغانستان تا مقصد؛ اروپاي غربي، آفريقا و آسياي ميانه، راه‌هاي مواصلاتي همسايه غربي است. بنابراين، تردد كاروان‌هاي قاچاق كه پشت نوار مرز شرقي كشور بارگيري مي‌كنند، همچنان ادامه خواهد يافت، با اين تفاوت كه بخش قابل توجهي از محموله‌هاي جديد، اين‌بار مت آمفتاميني است كه با هزينه تمام شده بسيار ارزان‌تر از توليد در آسياي جنوب شرقي و حتي اروپاي شرقي، به اروپا و امريكا و آفريقا مي‌رسد. اقتصاد رو به ورشكستگي افغانستان كه حالا به تبعات ناشي از خشكسالي هم گره خورده، اين زمينه مساعد را فراهم خواهد كرد كه حتي توليد‌كنندگان ايراني هم آشپزخانه‌هاي كوچك خود را به ولايات غربي افغانستان منتقل كنند يا سود اشتراكي را ترجيح داده و سرمايه توليد را از مسيرهاي متنوع پولشويي به دست شاخه‌هاي شبكه قاچاق افغاني برسانند تا محموله‌هاي ارسالي، براي اولين‌بار مهر اشتراكي با نام قاچاقچي ايراني و افغانستاني بخورد.

اين اتفاق، آن هم در آستانه برگزاري سومين انتخابات رياست‌جمهوري پس از سقوط طالبان، حتما نتيجه خوشي براي نامزدهاي انتخابات ندارد و بدتر آنكه، مقامات ايراني هم هنوز چشم‌اندازي درباره تصميمات اتاق فكر قاچاقچيان افغانستاني ندارند جز آنكه به شواهد مبتني بر افزايش چند برابري كشفيات مت آمفتامين در مقابل كاهش يا ثبات كشفيات پيش‌سازهاي توليد شيشه از شمال غرب كشور اكتفا مي‌كنند.

ظرف هفته جاري چند خبر نگران‌كننده درباره افزايش كشفيات شيشه و كاهش قيمت شيشه در مقابل گراني قيمت هرويين و ترياك منتشر شده از جمله آنكه محمدعلي اسدي، دبير شوراي هماهنگي مبارزه با مواد مخدر استان تهران از افزايش قيمت هرويين و ترياك و كاهش قيمت شيشه در بازار خرده‌فروشي خبر داد و علت كاهش قيمت شيشه را مربوط به افزايش تعداد لابراتوارهاي توليد شيشه در افغانستان دانست.

ديروز هم اسكندر مومني، دبيركل ستاد مبارزه با مواد مخدر در نشست خبري خود درباره آخرين وضعيت كشفيات ظرف ماه‌هاي آغازين سال جاري گفت: «در دو ماه آغازين امسال 143 تن كشفيات داشتيم كه 4 درصد بيشتر از مدت مشابه پارسال بوده و حتما تا امروز هم به 190 تن رسيده. در همين مدت، كشفيات شيشه نسبت به مدت مشابه سال گذشته 1145 درصد افزايش داشته چون در دو ماه آغازين سال 97، 323 كيلو شيشه كشف شد اما طي دو ماه اول امسال 4144 كيلو كشفيات شيشه داشتيم.»

به گفته مومني، سازمان ملل در گزارش سال 2017 خود و همزمان با هشدار نسبت به ركوردشكني افغانستان در توليد ترياك، به صراحت تاييد كرده كه 75 درصد كشفيات جهاني ترياك، 61 درصد كشفيات جهاني مورفين و 17 درصد كشفيات جهاني هرويين، توسط دستگاه‌هاي مقابله كننده جمهوري اسلامي ايران اتفاق افتاده است. اما نكته بسيار نگران‌كننده از همين آستانه تابستان تا سپتامبر 2019 و موعد احتمالي برگزاري انتخابات رياست‌جمهوري افغانستان، اين است كه بروز خشكسالي در اين كشور، هدف‌گذاري توليد را چنان تغيير داده كه چشم‌انداز محو توليد مواد مخدر، محرك و روانگردان در افغانستان مثل نقشه يك ميدان مين، ترسناك و پر از ابهام است. ابهاماتي كه حتي در شصت و دومين اجلاس كميسيون مواد مخدر سازمان ملل CND كه اسفند 97 در وين برگزار شد از سوي نمايندگان اعزامي افغانستان بي‌پاسخ ماند.

ديروز هم «اعتماد» از دبيركل ستاد مبارزه با مواد مخدر درباره افق پيش روي ايران به دنبال تغيير الگوي توليد در افغانستان پرسيد كه اين نگراني درباره همزماني افزايش توليد مت آمفتامين و هرويين پشت ديوارهاي مرز شرقي به دليل سودآوري بيشتر و تغيير مديريت عرضه و تقاضا توسط شبكه قاچاق افغانستان، مورد تاييد و هشدار دبيركل ستاد مبارزه با مواد مخدر هم قرار گرفت.

گزارش شما و توضيح دبير شوراي هماهنگي مبارزه با مواد مخدر استان تهران تاييد مي‌كند كه كشفيات شيشه افزايش يافته و خرده‌فروشان تهران هم از ارزان شدن قيمت خرده‌فروشي شيشه مي‌گويند در حالي كه ورود پيش‌سازهاي توليد شيشه از مرزهاي شمال غرب كاهش داشته اما همزمان، شبكه قاچاق افغانستان، توليد همزمان مت‌آمفتامين و هرويين را آغاز كرده چون اروپا از هر دو ماده استقبال بيشتري دارد ضمن آنكه هزينه توليد شيشه و هرويين در افغانستان حتي از ايران هم كمتر است و بنابراين پشت مرزهاي ما، ممكن است لابراتوارهاي توليد شيشه مستقر باشند. آيا هيات بين‌المللي كنترل مواد مخدر هم از بابت همزماني توليد شيشه و هرويين در افغانستان نگران است؟ آيا نمايندگان اعزامي افغانستان به اجلاس 2018 CND مي‌توانستند توضيح بدهند يا پيش بيني كنند كه رييس‌جمهوري آينده‌شان با چه شرايطي از بابت توليد و قاچاق مواد مخدر مواجه خواهد شد؟

مقدمه صحبت شما درست است و پشت اين اتفاق، مافياي بين‌المللي و باندهاي بزرگ ايستاده‌اند و ما معتقديم قدرت‌هاي فرامنطقه‌اي اين شرايط را باعث شده‌اند، چرا كه سال 2001 توليد ترياك افغانستان 200 تن بود اما دو سال قبل به 10 هزار تن رسيد و الان هم قاچاقچيان به ارزش افزوده روي آورده‌اند كه همان ايجاد لابراتوارها براي توليد هرويين است تا ارزش افزوده بيشتري داشته باشد. خطر اين اتفاق حتما براي ما هم بيشتر است چون در مسير ترانزيت و اولين كشور همجوار اين توليدات هستيم. ما تلاش‌هاي بين‌المللي زيادي انجام داديم اما براي مقابله جدي با اين مشكل، بايد به اقتصاد افغانستان هم توجه شود و كشت جايگزين، همزمان با امحاي سطوح زير كشت در برنامه دولت افغانستان قرار بگيرد. در مجالس بين‌المللي هم اين تاكيدات به صراحت بيان مي‌شود و هيات‌هاي بين‌المللي هم از جمهوري اسلامي ايران بابت اقدامات مقابله با واردات اين محموله‌ها تشكر مي‌كنند اما در عمل، ما شاهد اراده جدي اين هيات‌ها براي تغيير در مبدا نيستيم در حالي كه منشأ توليد و مبدا هم مشخص است و حتي سطح زير كشت و توليد هم مشخص است و بايد تمركز اقدامات جهاني بر همان مبدا باشد اما معتقديم كه همين قدرت‌هاي فرامنطقه‌اي پشت اين توليدات ايستاده‌اند.

بخش بين‌الملل ستاد مبارزه با مواد مخدر هم تاييد مي‌كند كه ورود شيشه از افغانستان افزايش يافته؟

بله؛ فعاليت لابراتوارهاي توليد هرويين و شيشه با حمايت قدرت‌هاي فرامنطقه‌اي در افغانستان افزايش يافته و بخش بين‌الملل ما هم اين را تاييد مي‌كند.

بخشي از اظهارات اسكندر مومني؛ دبيركل ستاد مبارزه با مواد مخدر

جمهوري اسلامي ايران با تمام توان در حال مبارزه با مواد مخدر است. اروپايي‌ها مي‌توانند مبارزه كنند ولي نمي‌خواهند و مبارزه نمي‌كنند اما ايران مي‌خواهد و مبارزه هم مي‌كند ولي تحريم‌هاي ظالمانه مانع مبارزات ما مي‌شود. گاهي محموله‌اي نزديك به يك تن هرويين يا مورفين يا شيشه به مقصد اروپا كشف مي‌كنيم و مسوولان سفارت‌ها را فرا مي‌خوانيم و مي‌گوييم قرار بوده اين محموله در فلان نقطه، در فلان شهر، در فلان ساعت، توسط يك آدم مشخص تحويل گرفته شود. اما هيچ اتفاقي نمي‌افتد و بار بعد هم اين روند ادامه دارد چون چرخش مالي مواد مخدر بسيار گسترده است و باندها هم نفوذ بسيار دارند.