در سايه ناكامي اروپا
در وفاي به عهد در برجام
ايران در آستانه گام دوم
سارا معصومي
ايران و 1+4 مسيري را كه آرام آرام و گام به گام به مدت دو سال تا ژانويه 2015 رفتند به عقب بازمي‌گردند. تاكنون يك عضو يعني ايالات متحده امريكا از قطار برجام پياده شده و با بازگرداندن تحريم‌هاي هسته‌اي و اتخاذ رويكرد فشار حداكثري توازن اين قطار را بر هم زده است. بازماندگان در برجام كه علاوه بر تروئيكاي اروپايي، دو كشور چين و روسيه را هم شامل مي‌شود از روز 8 ماه مه سال 2018 تا به امروز نتوانسته‌اند انتظارهاي ايران از توافقي كه در ازاي آن برنامه هسته‌اي خود را محدود كرده، برآورده سازند. ايران از ارديبهشت گذشته تا 18 ارديبهشت سال جاري در صبري راهبردي و استراتژيك به 1+4 فرصت داد اما در نهايت مسير استفاده از حق خود در برجام با استناد به مواد 26 و 36 را برگزيد و تاكنون در يك مرحله كه نوبه آن امروز (16 ارديبهشت) به پايان مي‌رسد از سطح تعهدات برجامي خود كاسته است. در مرحله نخست، ايران سقف محدوديت 300 كيلوگرم اورانيوم غني شده تا 3.67 و همچنين ذخيره آب سنگين بيش از 130 تن را ناديده گرفت و در مرحله دوم كه گفته شده از امروز آغاز مي‌شود ايران ديگر به سطح غني‌سازي 67/3 پايبند نخواهد ماند و به گفته برخي از مقام‌هاي رسمي در ايران از امروز تهران كليد غني‌سازي 5 درصد را مي‌زند. علاوه بر اين گفته مي‌شود كه تهران از امروز تدابير لازم براي احياي رآكتور تحقيقاتي 40 مگاواتي اراك را هم آغاز مي‌كند. البته آن طور كه برخي منابع مطلع مي‌گويند احياي رآكتور قديمي همزمان و هم‌راستا با پروژه مدرن‌سازي اراك پيش خواهد رفت.
گام‌هاي تهران فني اما حامل پيام سياسي است. تهران مي‌گويد با اين گام‌ها قصد خروج از توافق هسته‌اي را ندارد بلكه هدف نجات برجام با بازگرداندن توازن ميان داده‌ها و ستانده‌هاي ايران است. مطالبه‌هاي تهران در زمينه تسهيل شرايط براي فروش نفت با وجود تحريم‌هاي امريكا و همچنين به راه افتادن كانالي براي تبادل‌هاي مالي و بانكي از يك سال پيش به 1+4 اعلام شده اما تعلل و بهانه‌گيري در مسير تحقق اين مطالبه‌ها همچنان ادامه دارد. همزمان رفتارهاي زيگزاكي كشورهاي اروپايي در همراهي با امريكا در مسائل غيربرجامي و حتي تاييد درخواست دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا براي توافق هسته‌اي جديد با ايران به بدبيني‌ها در تهران نسبت به تروئيكاي اروپايي افزوده است. تهران لفاظي‌هاي اروپا در حمايت از توافق را ناكافي دانسته و اخيرا بسياري از مقام‌هاي ايراني از عدم وجود اراده سياسي در اروپا براي مقابله با تحريم‌هاي امريكا سخن مي‌گويند. در حالي كه ايران مي‌گويد توپ از يك سال و 60 روز پيش در زمين 1+4 براي نجات برجام بوده، اروپايي‌ها مي‌گويند مسيري كه ما در اين مدت آمديم شايد با سرعت اندك طي شد اما دليل نه نبود اراده سياسي بلكه ريزه‌كاري‌ها بود. قرار گرفتن ايران در مسير كاستن از سطح تعهدات برجامي، اروپايي‌ها را دستپاچه كرده است. واكنش‌ها در چند هفته اخير از توصيه به تهران براي ماندن در برجام تا تهديد به استفاده از مكانيسم موجود در توافق كه به معناي ارجاع اختلاف ميان 1+4 با ايران به شوراي امنيت است متفاوت بوده. محمدجواد ظريف در پاسخ به اين تهديدها بود كه در توييتر خود اعلام كرد ايران تا زماني به تعهدات فني در برجام پايبند است كه تروئيكاي اروپايي به تعهدهاي اقتصادي خود مقيد باشند. وي با توسل به زبان طعنه سوال كرد: حالا از اين سياست راضي شديد؟ تهران از مسيري كه از روز 18 ارديبهشت آغاز كرد بازنمي‌گردد مگر زماني كه طرف مقابل مطالبه‌هاي برحق ايران را اجابت كند و البته ماهيت گام‌هاي برداشته شده توسط ايران از قابليت برگشت‌پذيري برخوردار است.
يك ديپلمات اروپايي در تهران درباره گلايه‌هاي ايران از تروئيكاي اروپايي به «اعتماد» مي‌گويد: رييس‌جمهور امريكا با كناره‌گيري از توافق هسته‌اي و بازگرداندن تحريم‌ها به برجام ضربه زد اما ما اراده سياسي براي حفظ اين توافق را داريم. ما صد درصد از برجام و ادامه حيات آن حمايت مي‌كنيم چرا كه اين توافق را نه فقط براي منطقه بلكه براي امنيت جهاني مهم تلقي مي‌كنيم.
اين ديپلمات اروپايي كه به شرط عدم افشاي نام خود با «اعتماد» سخن گفت در پاسخ به اين سوال كه موضع‌گيري‌هاي مقام‌هاي اروپايي درباره مسائل غيربرجامي و حتي بعضا برجامي مانند توافق مجدد با ايران، تهران را نگران كرده است، گفت: «طبيعي است كه اظهارنظرها مانند انتقاد از فعاليت‌هاي منطقه‌اي ايران يا آزمايش‌هاي موشكي اين كشور بر مباحث پيرامون برجام تاثير بگذارد اما حقيقت اين است كه حداقل سه كشور اروپايي حاضر در توافق با تهران به هيچ‌وجه به دنبال كشاندن دامنه اختلاف‌هاي غيربرجامي با ايران به مساله برجام نيستند.»
در حال حاضر اصلي‌ترين سوال اين است كه با ورود ايران به گام بعدي در برجام، واكنش 1+4 چه خواهد بود؟ به نظر مي‌رسد كه چين و روسيه در كوتاه‌مدت سياست تلاش براي حل اختلاف بدون استفاده از مكانيسم‌هاي موجود در برجام به خصوص ارجاع پرونده به شوراي امنيت را دنبال كنند چرا كه تهران تهديد كرده اگر پرونده به شوراي امنيت ارجاع داده شود ايران نخستين كشوري خواهد بود كه از توافق هسته‌اي خارج مي‌شود. در اروپا نيز چهره‌اي مانند امانوئل ماكرون، رييس‌جمهور فرانسه با وجود تمام مواضع ضد و نقيضي كه درباره برجام و اختلاف‌هاي غيربرجامي با ايران گرفته، اذعان داشته كه اروپا تحريم‌ها عليه ايران را در اين مقطع بازنمي‌گرداند. ديپلمات اروپايي حاضر در تهران در اين باره به «اعتماد» مي‌گويد: اين اروپا نبود كه از برجام خارج شد بلكه ما از خروج امريكا از برجام متاثر شديم و تلاش مي‌كنيم راهي براي جبران آن بيابيم اما اگر تهران در مسير افزايش سطح غني‌سازي يا احياي رآكتور اراك قرار بگيرد شايد ما چاره‌اي جز استفاده از مكانيسم‌هاي موجود در برجام كه يكي از آنها ارجاع پرونده به شوراي امنيت است، نداشته باشيم.
اين ديپلمات اروپايي با تاكيد بر اينكه بازماندگان در توافق نمي‌خواهند شاهد فروپاشي آن باشند به «اعتماد» گفت: «گزينه‌هاي متفاوتي روي ميز است و بازگرداندن تحريم‌ها قطعا باب ميل ما نيست اما تصميم‌گيري در اين باره با 1+4 خواهد بود.» هر چند كه اروپايي‌ها با استناد به هژموني دلار در بازارهاي بين‌المللي و خصوصي بودن كمپاني‌ها و نهادهاي مالي و بانكي در اروپا از زير بار مسووليت محول شده بر خود شانه خالي مي‌كنند اما در تهران سوال اساسي اين است كه اگر اروپا قادر به وفاي به تعهداتش در برجام نبود چرا به دنبال استفاده از مزاياي آن به شكل يك‌طرفه براي خود است؟ از سوي ديگر ايران اعتقاد دارد كه اروپايي‌ها از راهكارهاي موجود و روي ميز براي راه‌اندازي اينستكس استفاده نمي‌كنند و همين مساله باعث شده تروئيكاي اروپايي پز به راه‌اندازي سيستمي را بدهد كه به قول مسوولان وزارت خارجه ايران در بهترين حالت در مقطع فعلي مي‌توان آن را خودروي بدون بنزين خواند. در حال حاضر اصلي‌ترين مشكل ساز و كار مالي موسوم به «اينستكس» نبود سرمايه اوليه در آن براي گردش است. تهران مي‌گويد اروپا مي‌تواند اين مشكل را از طريق اعطاي وام، تخصيص خط اعتباري يا پيش‌خريد نفت ايران حل كند اما اروپايي‌ها تاكنون حداقل در ملأعام چراغ سبزي به هيچ كدام از اين راهكارها نشان نداده‌اند هر چند كه پيش‌بيني مي‌شود در چند روز آتي، تروئيكاي اروپايي يكي از اين راهكارها را در نهايت انتخاب كند.
در ميان حركت رو به جلوي ايران در مسير كاستن از سطح تعهدات برجامي و دست به دست كرد‌ن‌هاي اروپا، دولت دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا و متحدانش در حال بهره‌برداري از وضعيت پيش آمده هستند و نكته جالب توجه در واكنش‌هاي كاخ سفيد استناد به نقض برجام از سوي ايران است! نقض توافقي كه دونالد ترامپ با ناقص خواندن آن يك سال پيش ترك آن را به ادامه‌اش ترجيح داد. هر چند كه اروپايي‌ها مي‌گويند در مساله برجام مقابل امريكا ايستاده‌اند اما تعلل يك سال و 60 روزه اروپا در برآورده كردن مطالبه‌هاي اقتصادي ايران در برجام عملا به نفع امريكا و اقدام‌هاي ضدبرجامي دولت ترامپ تمام شده است. دونالد ترامپ و اعضاي كابينه وي با دستاويز قرار دادن تصميم ايران براي كاستن از سطح تعهدات برجامي باز هم ادعاي هميشگي قرار گرفتن ايران در مسير توليد سلاح هسته‌اي را تكرار كرده و البته در زياده‌خواهي نافرجام ادعا مي‌كنند كه بايد ايران را از حق غني‌سازي محروم ساخت! مطالبه‌اي كه با هيچ كدام از معاهده‌هاي موجود در حوزه منع اشاعه از جمله معاهده منع تكثير تسليحات هسته‌اي (ان‌پي‌تي) همخواني ندارد. كاستن از سطح تعهدات برجامي پرونده ايران را با دو چالش فني در آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و سياسي در جمع 1+4 روبه رو مي‌كند. در چالش نخست آژانس بين‌المللي صرفا نقض ناظر را برعهده دارد و نمي‌تواند درباره چند و چون واكنش به اقدام ايران كه فعلا در برجام مانده تصميم‌گيري كند لذا توپ تصميم‌گيري در زمين 1+4 است. با وجود اين امريكا كه در دو سال و نيم گذشته نتوانسته اجماع عليه ايران نه در حوزه برجام و نه غيربرجامي را در سطح بين‌المللي جلب كند بازي رواني خود را آغاز كرده و 48 ساعت پيش از ورود ايران به گام دوم از شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي خواسته جلسه اضطراري با محوريت برنامه هسته‌اي ايران تشكيل بدهد. اقدامي كه ايران آن را طنز تلخ ناميد.
«ميخاييل اوليانوف» نماينده روسيه در سازمان‌هاي بين‌المللي در وين نخستين فردي از گعده برجامي‌ها بود كه به اقدام امريكا براي نشست اضطراري شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي درباره برنامه هسته‌اي ايران واكنش نشان داد. وي در پيامي در توييتر نوشت: «يكي از اعضاي شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي خواستار نشست اضطراري درباره ايران در هفته آينده است. خب، اما شوراي حكام قرار است درباره چه چيزي بحث كند؟ انحراف ايران از برنامه جامع اقدام مشترك؟ از ديدگاه اختيارات آژانس بين‌المللي انرژي اتمي اين نهاد براي بررسي نقش يا نگراني تشكيل نشده است. شوراي حكام مكان مناسبي براي اين موضوعات نيست. روابط بين‌المللي سرشار از شگفتي‌هايي است كه با عقل سليم جور درنمي‌آيد. امريكا از برجام خارج مي‌شود و تلاش مي‌كند با نقض قوانين بين‌المللي كاملا آن را نابود كند و اين امريكا است كه خواستار نشست شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي براي سرزنش ايران به دليل انحراف جزيي از مفاد فرعي برجام است.» در حالي كه دولت ترامپ تلاش مي‌كند اقدام ايران در كاستن از سطح تعهدات برجامي را تهديدي براي نظام منع اشاعه معرفي كند (نظامي كه واشنگتن با خروج از برجام بيشترين ضربه را به آن زد) خبرگزاري فرانسه به نقل از چند كارشناس مسائل فني مي‌نويسد: گام‌هايي كه ايران در مرحله اول برداشت، نمي‌تواند تهديدي براي نظام منع اشاعه به حساب آيد و بيشتر پيامي براي 1+4 است.