محمدجواد ظريف با رييس‌جمهور
و وزير خارجه فرانسه ديدار كرد
برجام با ،يا بدون امريكا ، سوژه رايزني‌ها در پاريس
سارا معصومي
پاريس روز گذشته به آخرين مقصد تور ديپلماتيك محمدجواد ظريف، وزير خارجه كشورمان تبديل شد. ماراتن ديپلماتيك ظريف در محدوده اسكانديناوي با فنلاند، سوئد و نروژ آغاز و به فرانسه ختم شد. فرجام برجام، اوضاع متشنج در خليج فارس، سرنوشت نفتكش‌هاي ايراني و بريتانيايي، پرونده‌هاي افغانستان و يمن و گفت‌وگوهاي منطقه‌اي ايران و اروپا موضوعات مشتركي بودند كه در تمام اين مقصدها مورد بحث و بررسي قرار گرفتند اما ماجراي فرانسه با سه كشوري كه پيش از آن ميزبان محمدجواد ظريف بودند، فرق داشت.
تلاش‌هاي بي‌وقفه فرانسه
نام فرانسه در ليست كشورهايي كه قرار بود در اين تور ديپلماتيك ميزبان ظريف باشند، قرار نداشت و شخص وزير خارجه در جمع ايراني‌هاي مقيم نروژ خبر داد كه روز جمعه در پاريس با رييس‌جمهور و وزير خارجه ديدار مي‌كند. سفري برجامي كه سيدعباس عراقچي، معاون سياسي وزير خارجه را هم براي چندمين بار در چند هفته اخير به پايتخت فرانسه كشاند. نام فرانسه كه در جريان مذاكرات هسته‌اي با عنوان «پليس بد» در اذهان افكار عمومي و فضاي رسانه‌اي ايران جا خوش كرده از چندماه پيش با عنوان كشوري كه تلاش مي‌كند ميان تهران و واشنگتن نوعي از آتش بس سياسي برقرار سازد، گره خورده است. از روزي كه دونالد ترامپ در ژانويه سال 2017 پا به كاخ سفيد گذاشت متحدان اروپايي امريكا در برجام نگران توافقي شدند كه رييس‌جمهور جديد امريكا در رقابت‌هاي انتخاباتي از پاره كردن آن سخن گفته بود. بر همين اساس امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه در مسيري اشتباه براي متقاعد كردن دونالد ترامپ به حفظ توافق هسته‌اي با ايران، ماراتن ديپلماتيكي را آغاز و پيشنهادهايي را براي دست بردن در برجام به گونه‌اي كه رضايت امريكاي جديد را جلب كند، مطرح كرد. اين پيشنهادها كه هيچگاه از حمايت ايران برخوردار نبودند به اندازه كافي براي دونالد ترامپ جذاب نبودند لذا ارديبهشت سال گذشته بود كه وزير خارجه امريكا خبر از كناره‌گيري واشنگتن از برجام داد. امروز 15 ماه از آن تاريخ گذشته و برجام دستخوش دو تحول مهم شده؛ تحريم‌هاي هسته‌اي امريكا بازگشته و ايران كاهش تعهدات برجامي خود را آغاز كرده است. 1+4 به شمول تروييكاي اروپايي (فرانسه، بريتانيا و آلمان) چندماه نخست كناره‌گيري امريكا از توافق هسته‌اي را با اميدواري به حل و فصل اختلاف‌ها ميان تهران و واشنگتن گذراندند تا آنكه همزمان با سالروز خروج امريكا از برجام، صبر استراتژيك ايران و دوره زماني كه براي فرصت بخشيدن به 1+4 در نظر گرفته بود به پايان رسيد و ايران وارد فاز كاهش تعهدات برجامي شد. اين اقدام ايران زنگ‌هاي خطر را در بروكسل به عنوان مقر اتحاديه اروپا به صدا درآورد لذا اليزه‌نشين‌ها براي ميانجي‌گري ميان ايران و امريكا در مرحله نخست و تلاش برجام در مرحله بعد وارد ميدان شدند. تماس‌هاي تلفني مكرر ميان روساي جمهور ايران و فرانسه و رفت و آمد مقام‌هاي مذاكره‌كننده دو كشور به تهران و پاريس تاكنون دستاورد ملموسي نداشته هرچند مي‌توان آن را به استفاده از پنجره نيمه باز ديپلماسي براي نجات برجام تعبير كرد. پاريس در اين ميانه گرفتار تناقض‌گويي‌هاي واشنگتن‌نشين‌ها هم شده است. بر اساس گزارش‌هاي رسانه‌اي تيم ترامپ كه در يك بازه زماني مشخص به پاريس براي ميانجي‌گري و پيام‌رساني ميان تهران و واشنگتن چراغ سبز نشان داده بود پاي حرف خود نمانده و همين مساله امانوئل مكرون به عنوان نماينده تروئيكاي اروپايي در مسير نجات توافق هسته‌اي را سر در گم كرده است.
مكرون در روزهايي دست به كار شده كه كشورهاي عضو برجام هر كدام به گونه‌اي يا درگيرهاي داخلي دارند يا با امريكا در تنش هستند و همزمان فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا نيز خود را براي تحويل اين پست در هفته‌هاي آتي آماده مي‌كند. به اين مشكلات مرگ ناگهاني يوكيا آمانو، مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي را هم بايد اضافه كرد. بريتانيا درگير برگزيت است و آلمان در گيرو‌دار مشكلات اقتصادي و البته بيماري ناشناخته و مبهم صدراعظم آن. چين در جنگ اقتصادي با امريكا به سر مي‌برد و روسيه متهم شماره يك در پرونده دخالت در انتخابات 2016 امريكا است. همزمان اروپا و امريكا مشكل بزرگ‌تري دارند و آن هم اعتقاد دونالد ترامپ به يكجانبه‌گرايي در تمامي سطوح و خروج از هر معاهده و توافقنامه چندجانبه است. به همان اندازه كه حفظ برجام براي اروپايي‌ها به مساله‌اي ناموسي تبديل شده است، سياست فشار حداكثري امريكا و به كار بستن سيستم تحريم‌هاي فرامرزي توسط خزانه‌داري اين كشور، كار اروپايي‌ها را براي عادي‌سازي رابطه مالي و تجاري با ايران سخت كرده است. ظريف در حالي در پاريس در ديدار با امانوئل مكرون، رييس‌جمهور و ژان ايو لودريان، وزير خارجه چكش كاري طرح‌هاي پيشنهادي پاريس و تهران را پيش برد كه هم ايران و هم 1+4 مي‌دانند ادامه اين مسير بدون امريكا سخت خواهد بود. اروپايي‌ها تلاش مي‌كنند ساز و كار مالي به نام اينستكس را هرچه سريع‌تر راه‌اندازي كنند اما تهران مي‌گويد فروش نفت اين كشور هم بايد از سر گرفته شود. فرانسه در چندماه اخير تلاش كرده معافيت‌هاي تحريم نفت ايران را براي دو تا سه كشور از خزانه‌داري امريكا دريافت كند اما گفته مي‌شود كه كاخ سفيد تصور مي‌كند با حفظ سياست فشار حداكثري سياسي و اقتصادي بر تهران تنها چند قدم تا به پاي ميز مذاكره نشستن ايراني‌ها با خود فاصله دارد. محمدجواد ظريف و سيدعباس عراقچي كه مي‌گويند پرونده برجام بسته شده و حاضر به بازمذاكره درباره آن نيستند در حالي با پاريس نشين‌ها چانه زدند كه مشخص نيست آيا مكرون اين بار وعده سفت و سختي از همتاي امريكايي براي پيشبرد مذاكره با ايران پشت درهاي بسته گرفته يا در مسيري جديد تلاش مي‌كند راهي براي متوقف كردن كاهش تعهدات برجامي ايران با توسل به قدرت اقتصادي و سياسي موجود در گعده 1+4 بيابد. مكرون به خوبي مي‌داند كه ورود ايران به گام سوم از روند كاهش تعهدات برجامي هر چند وزير خارجه ايران بگويد بازگشت به گذشته در چند ساعت ممكن است، سخت خواهد شد و سطح تنش ميان تهران و لندن كه از جبل‌الطارق تا خليج فارس كشيده شده مي‌تواند هر لحظه وزن اختلاف‌هاي غيربرجامي اروپا با ايران را بر همكاري‌هاي برجامي برتري ببخشد. در ميان تروئيكاي اروپايي، وضعيت لندن در قبال برجام متزلزل‌تر از دو كشور ديگر است و هرچند وزارت خارجه انگليس مي‌گويد به برجام پايبند است اما گره كوري به اسم برگزيت بوريس جانسون، نخست وزير تازه نفس بريتانيا را به دونالد ترامپ نزديك‌تر از قبل خواهد كرد و همين مساله مي‌تواند تهديدي براي همكاري‌هاي برجامي تهران و لندن هم باشد.
مكرون در چند ماه اخير از تلاش براي بازگرداندن تهران به مسير تعيين شده در برجام خسته نشده و همزمان كه كاخ سفيد را در جريان مذاكراتش با ايراني‌ها قرار مي‌دهد با متحدان امريكا در همسايگي ايران از جمله امارات متحده عربي و عربستان سعودي هم ارتباط خود را حفظ كرده و گفته شده كه چند ساعت پيش از ديدار با وزير خارجه كشورمان در اليزه، تماس تلفني با محمد بن زايد از امارات متحده عربي داشته است. امارات اخيرا براي تنش زدايي از رابطه با ايران اعلام آمادگي كرده و رسانه‌هاي منطقه‌اي از شكاف ميان ابوظبي و رياض به خصوص در پرونده يمن خبر مي‌دهند. سفر جداگانه ظريف و عراقچي به پاريس و رايزني‌هاي مشترك با اليزه نشين‌ها تنها 48 ساعت پيش از آغاز نشست گروه 7 در فرانسه صورت گرفت. نشستي كه پيش‌بيني مي‌شود ايران، اصلي‌ترين سوژه رايزني‌هاي اصلي و حاشيه‌اي در آن باشد. در يك سطح امانوئل مكرون بايد همتاهاي اروپايي خود از فرانسه و آلمان را در جريان جزييات مذاكرات تلفني با روحاني و حضوري با ظريف قرار بدهد و از سوي ديگر همگي بايد تلاش كنند موضع دونالد ترامپ در قبال برجام را تعديل كنند. اتفاقي كه بعيد است رخ بدهد. بي‌شك مساله‌اي كه ميان ايران و بريتانيا در جبل‌الطارق رخ داده و دامنه آن هر چند به شكل غيرمستقيم به توقيف نفتكش انگليسي هم كشيده شده يكي از اصلي‌ترين سوژه رايزني‌ها ميان سه كشور اروپايي در پشت درهاي بسته خواهد بود و پيش‌بيني مي‌شود كه تروئيكاي اروپايي در اين زمينه موضع واحد و شايد هم نيمه تندي را در قبال ايران بگيرند. مكرون ديداري دو جانبه هم با دونالد ترامپ خواهد داشت و اين در حالي است كه وي 48 ساعت پيش از اين ديدار با محمدجواد ظريف در پشت درهاي بسته اليزه رايزني‌هايي داشته است. با توجه به اينكه وزير خارجه كشورمان اخيرا از سوي امريكا مورد تحريم قرار گرفته و ميزباني مكرون از ظريف پيش از ديدار با رييس جمهمور امريكا را مي‌توان نوعي دهن كجي به سياست‌هاي افراطي تيم ترامپ در قبال ايران هم دانست. مكرون در ديدار با ترامپ بايد نتيجه رايزني‌هايش با تهران را با او در ميان بگذارد و البته نسبت به تبعات تشديد تنش با ايران چه در حوزه برجام و چه مسائل غيربرجامي مانند امنيت در خليج فارس به وي هشدار بدهد. در حالي كه پيشنهادهاي تيم ترامپ براي گفت‌وگو با ايران هر بار پيش‌شرط‌هاي متفاوتي را شامل شده و مي‌شود و تاكنون صداي واحدي از كاخ سفيد، وزارت خارجه و تيم امنيت ملي امريكا به گوش ايراني‌ها نرسيده است اما محمد جواد ظريف هم در 15 ماه گذشته و هم در چند روز اخير بارها با اعلام خطوط قرمز ايران آب پاكي را بر دستان تيم ترامپ ريخته و اعلام كرده كه لغو تحريم‌هاي هسته‌اي و بازگشت امريكا به برجام مي‌تواند پرونده به بن‌بست رسيده تهران و واشنگتن را بازگشايي كند. در حالي كه تيم ترامپ مساله غني‌سازي صفر در ايران و تمديد تاريخ انقضاها در برجام را موضوعاتي مي‌دانند كه ايران بايد مجددا درباره آنها مذاكره كند و البته اصرار دارند كه مساله موشكي و فعاليت‌هاي منطقه‌اي ايران هم بايد به بندهايي در برجام جديد تبديل شوند. تهران تمام اين مسيرها را سد كرده و تاكيد دارد كه برجام كتابي بسته شده است كه نه از لحاظ فني و نه سياسي قابل مذاكره مجدد نيست.
به نظر مي‌رسد در شرايطي كه نتيجه رايزني‌هاي مكرون با ظريف در اليزه و به تبع آن گفت‌وگوهايش با ترامپ نتواند به روندي براي كاهش تنش ميان تهران و واشنگتن تبديل شود، اروپا راهي نخواهد داشت جز تكيه بر ظرفيت‌هاي اقتصادي خود براي نجات برجام كه يكي از آنها مي‌تواند تخصيص خط اعتباري ويژه با رقم بالا براي آغاز به كار اينستكس باشد. در اين سوي ميدان هر چند محمد جواد ظريف مي‌گويد ايران تاكنون از برجام خارج نشده و مسير حفظ توافق را با استفاده از مكانيسم‌هاي موجود در آن در پيش گرفته اما فشار اقتصادي به خصوص تحت‌الشعاع قرار گرفتن دارو و مواد غذايي مردم را بيش از پيش از منفعت تداوم برجام نااميد كرده است. نكته‌اي كه زنگ‌هاي خطر را در اروپا و چين و روسيه به صدا در آورد. شايد برجام براي اروپايي‌ها دستاوردي امنيتي و در خدمت نظام منع اشاعه بود اما براي مردم ايران نخستين معناي برجام برداشته شدن تحريم‌ها و گشايش‌هاي اقتصادي بود كه عملا با خروج امريكا از اين توافق و بازگردانن سياست فشار حداكثري به «تقريبا هيچ» رسيده است. به نظر مي‌رسد كه با بازگشت ظريف به تهران، هيات نظارت بر اجراي برجام به عنوان تصميم‌گيرنده درباره بقاي اين تداوم، پيشنهادهاي پاريس را مورد برررسي قرار بدهد. پس از آن احتمالا بايد منتظر تماس مكرون با روحاني پس از ديدار دوجانبه روساي جمهور فرانسه و امريكا در حاشيه نشست گروه 7 باشيم. ايران مي‌گويد اگر وضع به همين منوال ادامه پيدا كند و وعده‌هاي اروپايي‌ها در ميدان عمل به دستاوردي براي تهران ترجمه نشود، گام سوم با قوت بيشتري برداشته خواهد شد. در اين صورت بايد منتظر رايزني‌هاي ايران با اعضاي 1+4 در حاشيه نشست سالانه مجمع عمومي در نيويورك بود تا تكليف برجام مشخص شود؛ يا با اقدام اروپا كاهش تعهدات برجامي ايران متوقف مي‌شود يا تهران به گام چهارم هم نزديك خواهد شد.
چند جانبه گرایی باید حفظ شود
«به رغم تلاش‌های ایالات متحده برای تخریب دیپلماسی، در پاریس با امانوئل ماکرون رئیس جمهور و ژان ایو لودریان وزیر امور خارجه فرانسه دیدار کردم. با یورونیوز، فرانس پرس و فرانس۲۴ گفتگو کردم. چندجانبه گرایی باید حفظ شود. پس از یک روز توقف در تهران، ایستگاه‌های بعدی پکن، توکیو و کوالالامپور خواهند بود.»