جواد هاشمي
سنت پياده‌روي 78 كيلومتري بين دو شهر نجف و كربلا، بزرگ‌ترين رخداد حمل و نقلي در منطقه و يكي از بزرگ‌ترين آيين‌هاي پياده‌روي در سطح جهان به شمار مي‌رود كه براي آن امكانات لجستيكي، حمل و نقلي و امنيتي خاصي در نظر گرفته مي‌شود. عراق در سال‌هاي گذشته تحت تاثير جنگ‌هاي پي در پي با دولت‌هاي خارجي و گروه‌هاي تروريستي بسياري از زيرساخت‌هاي خود را از دست داده و در فاصله 10 روز، ميزبان ميليون‌ها زائر از بسياري كشورهاي جهان است. در اين بين شيعيان ايراني، اصلي‌ترين گروه از زائراني هستند كه در اربعين خود را به شهرهاي عراق مي‌رسانند.
هرچند در سال‌هاي حكومت حزب بعث در عراق و محدوديت‌هايي كه دولت صدام حسين براي زائران در نظر گرفته بود، مراسم اربعين به شكلي محدود برگزار مي‌شد، اما در سال‌هاي گذشته و تحت تاثير روابط حسنه سياسي ميان دولت‌هاي ايران و عراق، اشتراكات فرهنگي و مذهبي ميان دو كشور، بستري را فراهم كرده كه در روزهاي منتهي به اربعين حدود سه ميليون نفر از مرزهاي زميني و هوايي ايران به عراق سفر مي‌كنند.جداي از اهميت تامين امنيت اين تعداد زائر كه بسياري از آنها مسير 78 كيلومتري نجف تا كربلا را پياده طي مي‌كنند، مديريت جابه‌جايي زائران از شهرهاي مختلف ايران به عراق نيز اهميت بسيار زيادي دارد تا جايي كه هر ساله وزارت راه و شهرسازي بخش قابل توجهي از ظرفيت‌هاي حمل و نقلي كشور را بسيج مي‌كند تا رفت و آمد ميليوني زائران در مدت زماني حدودا 10 روزه، ميسر شود.با توجه به حجم بالاي تقاضاي سفر به عراق در ايام اربعين، در نظر گرفتن ظرفيت كافي در شقوق مختلف حمل و نقل و البته نظارت براي جلوگيري از گرانفروشي در روزهاي منتهي به اين مراسم، اصلي‌ترين دغدغه‌اي است كه مديران اين عرصه پيش‌روي خود مي‌بينند. هر چند تحت تاثير تجربه سال‌هاي گذشته، امروز سفرهاي اربعين بيش از قبل تسهيل شده‌اند اما هنوز در گوشه و كنار بازار خبرهايي از گرانفروشي يا شكل‌گيري بازار سياه به گوش مي‌رسد و گاهي نرخ‌ها با فاصله‌اي زياد از نرخ‌هاي تعيين شده در اختيار مسافران قرار مي‌گيرد.
100 هزار سفر هوايي در 10 روز
با وجود آنكه مرزهاي چندگانه زميني ميان ايران و عراق، سفر جاده‌اي را به اصلي‌ترين گزينه زائران ايراني در ايام اربعين تبديل كرده اما صرفه‌جويي قابل توجه در زمان سفر، باعث مي‌شود تقاضا براي سفر هوايي نيز در اين ايام به شكل قابل توجهي افزايش يابد و تقريبا هر ساله تمام ظرفيت ارايه شده از سوي شركت‌هاي هواپيمايي ايراني به فروش برسد. پس از آنكه در دولت يازدهم، نرخ بليت هواپيما آزادسازي شد و شركت‌هاي هواپيمايي مجاز شدند كه بر اساس هزينه‌هاي‌شان و سنجشي كه از بازار دارند، قيمت بليت را اعلام كنند، سازمان هواپيمايي با يك معضل مهم مواجه شد و آن شكل‌گيري بازار سياه بليت در ايام پيك سفر بود و در اين تجربه در كنار نوروز، افزايش قابل توجه قيمت بليت هواپيما در اربعين نيز به ثبت رسيد. به دنبال اين اتفاق، سازمان هواپيمايي در توافقي با ايرلاين‌ها، قيمت بليت پروازهاي اربعين را به شكلي ثابت تعيين كرد و از آن پس هر ساله سازمان قيمت بليت اين پروازها را از چند روز قبل نهايي و اعلام مي‌كند.
در سال جاري نيز براي جلوگيري از شكل‌گيري بازار سياه انجمن شركت‌هاي هواپيمايي قيمت بليت پروازهاي اربعين را اعلام كرد. بر اساس اظهارات مقصود اسعدي ساماني، دبير اين انجمن نرخ تعيين شده براي پرواز رفت و برگشت تهران- نجف و تهران- بغداد دو ميليون و ۲۰۰ هزار تومان در نظرگرفته شده و قيمت بليت يك‌طرفه آن نيز يك ميليون و ۱۰۰ هزار تومان است. به غير از فرودگاه مشهد ساير فرودگاه‌هايي كه پرواز به نجف و بغداد داشته باشند بايد بر اساس اين نرخ بليت خود را بفروشند. در زمان تعيين شده قيمت بليت مشهد - بغداد و مشهد- نجف بايد دو ميليون و ۸۰۰ هزار تومان باشد و قيمت بليت يك‌سره آن يك ميليون و ۴۰۰ هزار تومان در نظر گرفته شده است.
با وجود در نظر گرفتن اين تمهيدات همچنان به نظر مي‌رسد كه راه‌هايي براي گرانفروشي باقي مانده و بررسي وضعيت بعضي از سايت‌ها نشان مي‌دهد كه قيمت بليت پرواز اربعين در مسيرهاي يك طرفه از مرز دو ميليون تومان نيز گذشته است. هر چند سازمان هواپيمايي كشوري اعلام كرده كه با گرانفروشان برخورد خواهد كرد اما با توجه به تقاضاي بالا براي سفر در روزهاي پاياني، قطعا تقاضا براي خريد بليت‌هاي گران نيز وجود خواهد داشت و همين مساله پيگيري گرانفروشي در روزهاي منتهي به مراسم اربعين را دشوار مي‌كند.
دو ميليون مسافر زميني
اگر پروازهاي در نظر گرفته شده بين ايران و عراق موجب مي‌شوند كه در كوتاه‌ترين زمان ممكن مسافران به عراق برسند، گستردگي انتخاب‌ها، دسترسي به تمام شهرهاي كشور و البته هزينه بسيار پايين‌تر باعث شده سفر جاده‌اي گزينه اصلي سفر زائران ايراني به عراق باشد. هر چند اتحاديه شركت‌هاي تعاوني مسافربري معمولا تعداد ناوگاني كه براي سفر اربعين اختصاص يافته را مشخص نمي‌كند اما با توجه به تاكيد بر اين موضوع كه هر قدر تقاضا وجود داشته باشد، ظرفيت نيز اضافه خواهد شد، ناوگان جاده‌اي بخش زيادي از مسافران اربعين را به سمت مرزهاي عراق جابه‌جا مي‌كند.با توجه به ماهيت خاص سفرهاي اربعين، رانندگان و صاحبان وسايل نقليه زميني با يك مشكل مواجه مي‌شوند و آن سفرهاي (يك سر خالي) در اين روزهاست. در روزهاي منتهي به اربعين، بخش عمده تقاضا به سمت عراق است و اتوبوس‌ها در برگشت با ظرفيت خالي مواجه هستند و پس از مراسم نيز عكس همين روند اتفاق مي‌افتد. از اين رو در سال‌هاي گذشته براي جبران اين موضوع قيمت بليت افزايش مي‌يافت اما در دو سال گذشته اين روند متوقف شده و بر اساس اعلام سازمان راهداري با هدف حمايت از مسافران اربعين افزايش قيمتي تصويب نمي‌شود.
مسافران جاده‌اي در اين روزها با توجه به نوع اتوبوس، قيمت‌هاي متفاوتي را پرداخت مي‌كنند اما نرخ اعلام شده براي اين ايام از تهران به سمت مهران 91 هزار تومان، به كرمانشاه 66 هزار تومان و به شلمچه 110 هزار تومان تعيين شده است. سازمان راهداري و اتحاديه قيمت‌هاي مشخصي را نيز براي ساير مسيرهاي كشور اعلام كرده‌اند. البته نرخ بليت اتوبوس‌هاي VIP بالاتر از قيمت ساير اتوبوس‌هاست و براي مثال در مسير تهران به مهران قيمت‌ها تا 180 هزار تومان نيز تعيين شده‌اند كه همچنان فاصله قابل توجهي با قيمت پرواز به عراق دارد و همين موضوع تقاضا براي سفر زميني به نجف را بسيار بالا مي‌برد.
ريل؛ يار كمكي جاده
با وجود آنكه از سال‌ها پيش، بحث اتصال ريلي ايران و عراق در دستور كار قرار گرفته و طرح‌هايي نيز در اين زمينه كليد خورده‌اند اما محدوديت در منابع مالي و فراهم نبودن برخي زيرساخت‌ها در عراق، سفر ريلي مستقيم از ايران به نجف را فعلا از گزينه‌هاي مسافران اربعين حذف كرده است. با اين وجود، شركت راه‌آهن هر سال تلاش مي‌كند براي كمك به حمل و نقل جاده‌اي، ظرفيت‌هايي را براي سفرهاي اربعين در نظر بگيرد و در سال جاري نيز همين روند شكل گرفته است.
سعيد رسولي، مديرعامل شركت راه‌آهن درباره برنامه‌ريزي ريلي انجام شده براي سفرهاي اربعين اعلام كرده: امسال روزانه ۵۴ قطار در 15 روز و در قالب ۸۵۸ رام قطار و ۴۳۶ هزار صندلي پيش‌بيني شده است كه از نظر تعداد قطار ۴۳ درصد نسبت به اربعين پارسال رشد داشته است و اين عدد در حوزه ظرفيت ايجاد شده به ۴۷ درصد رشد مي‌رسد.
مديرعامل شركت راه‌آهن جمهوري اسلامي ايران با بيان اينكه قيمت بليت قطار اربعين افزايش نمي‌يابد و بر اساس نرخ مصوب امسال فروخته خواهد شد، ادامه داد: به عنوان مثال قيمت بليت قطار مشهد - كرمانشاه چهارتخته ۱۹۵ هزار تومان و شش تخته ۱۸۵ هزار تومان است. همچنين قيمت بليت قطار تهران - كرمانشاه چهارتخته ۹۵ هزار تومان، شش تخته ۷۰ هزار تومان و اتوبوسي ۵۰ هزار تومان در نظر گرفته شده است. جداي از مسيرهاي اعلام شده، راه‌آهن امكانات خاصي را نيز براي تسهيل در جابه‌جايي مسافران اربعين در نظر گرفته است. رسولي در اين زمينه گفته: در راستاي توافقات صورت گرفته با پاكستان مقرر شده تا آنها بتوانند از زاهدان با قطار تا مرز عراق بروند و از طريق قطار حمل و نقل خود را انجام دهند كه در اين راستا يك مسير ديگر را به صورت ويژه آماده كرديم كه از زاهدان به خرمشهر و از زاهدان به كرمانشاه مسافران را منتقل مي‌كند. همچنين هماهنگي‌هاي لازم انجام شده تا قطار اتوبوسي خرمشهر به شلمچه به صورت ۲۴ ساعته و رايگان در خدمت زائران اربعين قرار بگيرد. اصلي‌ترين طرح اتصال ريلي ايران به عراق در محل تلاقي دو شهر خرمشهر و بصره برنامه‌ريزي شده است. براي اتصال ريلي ميان اين دو شهر نياز به تكميل خط ريلي در عراق و ساخت يك پل متحرك ريلي ميان دو كشور وجود دارد كه با وجود گذشت چند سال از انجام توافقات دو طرفه، همچنان اجراي اين طرح فاصله زيادي تا پايان كار دارد. در صورت نهايي شدن اين پروژه مي‌توان انتظار داشت كه لااقل بخشي از تقاضاي سفرهاي جاده‌اي به عراق به شبكه ريلي منتقل شود.
از عراق به نجف
مسافران ايراني كه به شكل زميني به سمت نجف و كربلا حركت مي‌كنند، پس از رسيدن به عراق بايد خود را از طريق جاده‌هاي داخلي اين كشور به نجف برسانند. هرچند نرخ‌گذاري هزينه اين جابه‌جايي از اختيار ايران خارج است اما هر ساله قيمت‌هاي حدودي براي اين نقل و انتقال اعلام مي‌شود. فاصله مرز مهران از جاده كوت تا شهر كربلا حدود ۲۹۲ كيلومتر تعيين شده كه زمان مشخص شده براي رسيدن به آن با سواري حدود چهار ساعت است. همين مسير پياده حدود دو روز زمان صرف مي‌كند. فاصله مهران تا نجف نيز تقريبا در همين حدود است. قصرشيرين يا مرز خسروي تا شهر كربلا نيز بيش از ۳۰۰ كيلومتر فاصله دارد كه طي اين مسير با سواري بيش از ۵ ساعت و با پاي پياده حدود دو روز زمان مي‌برد. مرزهاي چزابه و شلمچه به نجف نزديك‌ترند تا مهران؛ فاصله اين دو مرز تا شهر نجف نزديك به ۵۰۰ كيلومتر است كه پياده‌روي در اين مسير حدود ۴ روز طول مي‌كشد. زمان تعيين شده براي طي اين مسير با سواري بيش از ۶ ساعت تعيين شده است. با توجه به اين ارزيابي‌ها، بسياري از زائران ايراني ترجيح مي‌دهند خود را از طريق مرز مهران به عراق برسانند كه همين مساله ترددها در اين مرز را بسيار بالا مي‌برد تا جايي كه روز گذشته از زائران ايراني خواسته شد، مرز زميني شلمچه را براي روزهاي آتي انتخاب كنند تا با سهولت بيشتري به نجف برسند.در مرزهاي مشترك ايران و عراق، اتوبوس، ون و تاكسي‌هاي عراقي ايراني‌ها را به سمت نجف مي‌برند كه معمولا تنها نرخ كرايه اتوبوس‌ها مشخص مي‌شود و خودروهاي شخصي با توافق در محل زائران را جابه‌جا مي‌كنند.بر اساس اطلاعات ارايه شده در سفرهاي امسال، قيمت بليت يك‌طرفه اتوبوس از مرز تا نجف 10 هزار دينار عراق تعيين شده كه براي هر نفر به حدود 100 هزار تومان مي‌رسد. ون‌هايي كه بين نجف و كربلا حركت مي‌كنند نيز 8 هزار دينار يا حدودا 80 هزار تومان در نظر گرفته شده است.
هزينه‌هاي جانبي
با توجه به فعال بودن تعداد زيادي موكب در مسير نجف به كربلا، مسافران ايراني جز هزينه حمل و نقل، تقريبا هيچ هزينه ديگري براي سفر پرداخت نمي‌كنند و اقامت و تغذيه در اين سفر زيارتي تقريبا رايگان است.
در كنار آن با توجه به مذاكراتي كه ميان دولت‌هاي ايران و عراق شكل گرفته، از ابتداي محرم تا پايان ماه صفر دريافت ويزاي عراق رايگان است و مسافران ايراني نياز به پرداخت پول براي حضور در عراق ندارند، اما با توجه به الزامي بودن دريافت گذرنامه، نيروي انتظامي هزينه دريافت آن را اعلام كرده است. مسافران ايراني براي حضور در عراق بايد گذرنامه‌اي با حداقل شش ماه زمان تا انقضا دريافت كنند و هزينه دريافت گذرنامه براي هر نفر 150 هزار تومان در نظر گرفته شده است. بانوان متاهل براي دريافت مجوز محضري از طرف همسران‌شان بايد 30 هزار تومان نيز بيشتر پرداخت كنند. جداي از اين هزينه، سامانه سماح نيز رقم 22 هزار تومان از مسافران دريافت مي‌كند كه به بيمه آنها اختصاص دارد و با پرداخت آن ديگر هزينه‌اي از زائران دريافت نخواهد شد.
هرچند در بسياري از اديان و مذاهب، آيين‌هاي مذهبي متفاوتي وجود دارد اما آنچه اربعين را منحصر به فرد مي‌كند، تجمع چند ميليون نفري زائران از كشورهاي مختلف در كنار يكديگر است و همين مساله اين مراسم را در راس گردشگري مذهبي منطقه قرار مي‌دهد؛ مراسمي كه زائران ايراني جزء جداناشدني آن به شمار مي‌روند و در سال جاري نيز مرزهاي ايران پذيراي نزديك به سه ميليون زائر خواهد بود كه ظرف چند روز به عراق رفته و بازمي‌گردند.