كرونا و فضاي مجازي
فريدون مجلسي
درباره اينكه فضاي پساكرونا چگونه خواهد بود زياد بحث شده است. گاه به‌طور اغراق‌آميز. در اينكه كرونا تكاني آميخته با نگراني به همه دنيا داده است ترديدي نيست. در اينكه نوعي خاطره تاريخي جهاني برجاي گذاشته و خواهد گذاشت ترديدي نيست. زلزله‌هاي بزرگ مصيبت‌زا هستند، حال اگر چنان زلزله بزرگي در سراسر جهان رخ دهد، بسيار مصيبت‌زا‌تر خواهد بود. اما آيا كرونا با وجود جهاني بودن مصيبتي قابل مقايسه با زلزله‌اي جهاني است؟ البته چنين نيست. اما احساس نگراني مشترك و رنج از تنهايي در دوران حصر خانگي اين موجود اجتماعي را در سراسر جهان افسرده كرده است. گاه واكنش‌هايي نشان مي‌دهند. سرها را از پنجره‌ها بيرون مي‌آورند و ديگران را فرا مي‌خوانند و سرودي يا نوايي مشترك سر مي‌دهند تا بر اجتماعي بودن خود و تمايل به ادامه ارتباطات انساني حتي در انزواي نسبي تاكيد كنند. اما آيا با تاثيرگذاري‌هاي بلندمدت تاريخي قابل مقايسه است؟ تاثيرگذاري‌هايي مانند جداسازي‌هاي دوران روشنگري از دوران تاريكي سلطه كليسا در قرون وسطي، يا دوران تجدد و اهميت آزادي و حكومت قانون و تضعيف خودكامگي استبدادهاي پيشين، يا جنگ‌هاي اول و جهاني دوم و فروپاشي استعمار رايج در مقايسه نظم جهاني پيشين، يا سقوط كمونيسم و فروپاشي شوروي در مقايسه با تصورات اجتماعي پيشين؟
با اينكه تاثيرگذاري اقتصادي و اجتماعي كرونا در سطح جهاني گسترده‌تر از هر رخداد تاريخي ديگري است، اما نبايد در آثار تاريخي و اجتماعي آن مبالغه كرد. آثار اقتصادي اگر موجب فشار بيش از حد بر طبقات فرودست شود، مانند هر اتفاق تاريخي با چنان آثاري مي‌تواند در برخي جوامع تحولي ايجاد كند، خواه با تغيير در ساختار حاكم، خواه از طريق سركوب و شدت عمل كه بر مشروعيت آن ساختار تاثيرگذار است. اما كرونا در تغيير و تحول محتواي شبكه‌هاي اجتماعي مي‌تواند شتاب بخشد. سلطه شبكه‌هاي جهاني اينترنتي با اينكه زمان چندان درازي از عمر آن نمي‌گذرد بسيار تاثيرگذارتر از كرونا بوده است. تلفن هوشمند همراه اكنون با احساس امنيت و آگاهي و اتصال فوري افراد به پناهگاه‌هاي خصوصي يا اجتماعي چنان آميخته شده كه حذف آن از استقلال و امنيت او خواهد كاست. خانواده‌ها و دوستان در دورترين نقاط جهان هر زمان لازم بدانند مي‌توانند يكديگر را ببينند و گفت‌وگو كنند. در صورت نياز به اطلاعات علمي و تاريخي و ادبي، مي‌توانند با مراجعه به موتورهاي جست‌وجوگر در كوتاه‌ترين زمان اطلاعات لازم را دريابند. مي‌توانند با سازندگان و فروشندگان مواد و كالاهاي مورد نيازشان ارتباط برقرار كنند. ممكن است كرونا در اين‌گونه مسائل چندان تاثيري نگذارد، اما در تغييرات در نوع و محتواي ارتباطات فردي شتاب مي‌بخشد. قرنطينه‌هاي كرونايي در سطح جهاني بر حجم و زمان استفاده از اين شبكه‌ها افزوده و در محتوا و نوع كاربري تغييرات بسيار برجاي گذاشته است.
از لحاظ محتوايي مي‌توان گفت كه پس از فراهم آمدن تسهيلات ارتباطي مانند فيسبوك و پست الكترونيك، در كنار مكاتبات و تبادل اطلاعات حرفه‌اي و بازرگاني، ارتباطات دوستانه به صورت فردي و گروهي گسترش يافت. در آغاز در كنار نوعي مكاتبات سنتي مبادله اطلاعات جالب همراه با ويديو و عكس و شوخي‌هاي سرگرم‌كننده رواج بسيار يافت. اما مانند رقص با چرخاندن حلقه هولاهوپ، يا بازي يويو، يا انداختن توپ كوچك متصل به نخ به داخل استكان پلاستيكي كه در دهه‌هاي 1959 و 1960 جهانگير شدند و تدريجا رخت بربستند، استفاده سرگرم‌كننده از موتورهاي جست‌وجو يا ارتباطي مانند تلگرام، واتس‌اپ و پست الكترونيكي نيز جاي خود را به مبادله اطلاعات مهم‌تر از شوخي و سرگرمي مي‌دهد. به نظر مي‌رسد ساعات فراغت ناشي از قرنطينه و در خانه ماندن در شدت بخشيدن به اين تحول موثر بوده است. اكنون مبادلات آهنگ‌هاي كلاسيك، نشاني كتاب‌هاي اينترنتي قانوني، ارسال مقالات سياسي و اجتماعي و بحث‌هاي درون گروه‌هاي اينترنتي مانند تلگرام، ارسال آخرين اخبار تحليلي داخلي و خارجي، آگاهي از مفاسدي كه محدوديت‌هاي مطبوعاتي اجازه انتشار آن را نمي‌داد و سرانجام كاربرد آن در «دوركاري» اداري و صنعتي تا آموزشي كه در اين دوران بروز كرده است. تعطيل مدارس و ارتباط آموزشي معلمان و دانش‌آموزان را به صورت كاربردي درآورده است. پنجاه سال پيش آموزش راديويي در روستاهاي دورافتاده استراليا ابتكاري مفيد و موثر اما پر زحمت بود كه با كمك خانواده‌ها بچه‌ها را در ساعات مختلف براي درس‌هاي مدرسه در كنار راديو مي‌نشاند. اكنون دانش‌آموزان مي‌توانند معلمان خود را به‌طور متقابل ببينند. از اين تجربه مي‌توان در شرايط عادي پساكرونا نيز در سطح عالي استفاده كرد. اگر دانشجويان در دانشگاه‌هاي دورافتاده از كمبود استادان درجه يك گله‌مند باشند، مي‌توانند در كنار استاد راهنماي محلي از تدريس برجسته‌ترين استادان در بهترين دانشگاه‌ها به‌طور زنده يا از پادكست آن استفاده و حتي پرسش‌هاي خود را مطرح كنند. شايد بهره‌مندي كيفي‌تر از امكانات شبكه دستاوردي پايا تلقي شود.