معرفي دو كتاب ارزشمند
نيوشا طبيبي
ما ايرانيان از گذشته زندگي اجتماعي پيشينيان خود چندان اطلاعي نداريم. آنچه كه به صورت سند به دست ما رسيده بيشتر بر پايه تاريخ‌نگاري رسمي دولتي بوده و هست. آنها هم بيشتر به ثبت و ضبط زندگي شاهان و سرداران جنگاور پرداخته‌اند. شرح جنگ‌ها بيشتر حول شخصيت پادشاه بوده و تقريبا هيچ كس اشاره‌اي به سربازاني كه جان خود را در اين ميادين از دست داده‌اند، نمي‌كند. تاريخ‌نويس كنار پادشاه ايستاده و با اين نگاه كه «هر چه آن خسرو كند شيرين بود» وقايع را شرح داده است. عامه مردم از تاريخ گذشته ما حذف شده‌اند. ما كمتر در مورد شكل خانه‌ها و سفره‌هاي‌شان، زندگي روزمره و داد و ستد و عقايد و امور ديگر و روزمره آنها در متون تاريخي ايراني چيزي پيدا مي‌كنيم.
قلت افرادي كه سواد نوشتن داشته باشند و همچنين بيهوده انگاشتن ثبت وقايع روزمره دليل اصلي چنين خلأيي در تاريخ ماست. مرحوم آقاي مرتضي راوندي در نگارش تاريخ اجتماعي ايران- مجموعه‌اي 10 جلدي- كاري كم‌نظير صورت داده‌اند. ايشان اعتقاد داشتند كه بايد منظري به جز ديدگاه درباري و رسمي كه داستان شاهان را روايت مي‌كند به تاريخ ايران گشود. بايد از پنجره زندگي مردم عادي مردم ايران تاريخ را روايت كرد و بر همين اساس سال‌هاي متمادي به فيش‌برداري و جمع‌آوري داده‌ها از پژوهش‌هاي مختلف مشغول بودند تا در نهايت مجموعه‌اي 3 جلدي از تاريخ اجتماعي ايران را موسسه اميركبير به چاپ رسانيد. استقبال چنان بود كه نويسنده و بنگاه انتشاراتي شايق به ادامه كار و بسط و تفصيل بيشتر در موضوعات مختلف شدند. اين مجموعه خواندني و مرجع اگرچه از خطا مصون نيست اما از معدود آثاري است كه در آن مورخ كوشيده تا روزنه‌اي بر زندگي و گذشته مردم عادي ايران باز كند.
امروز به مدد حجم انبوه اطلاعات و داده‌هايي كه از سوي كاربران شبكه‌هاي اجتماعي توليد مي‌شود و بسياري از آنها برشي از زندگي اجتماعي و سياسي و فرهنگي و روزمره‌شان را ثبت مي‌كنند. همين نوشته‌ها، تصويري چند لايه و چند بعدي از زندگي امروزين ايران به آيندگان خواهد داد.
عده‌‌اي ديگر هم با ضبط تاريخ شفاهي، كاري مهمي در تثبيت حافظه تاريخي مردم انجام مي‌دهند. آنها كه خاطرات رزمندگان عادي و فرماندهان عالي دوره جنگ تحميلي را جمع‌آوري و كاوش مي‌كنند، آنها كه خاطرات سياسيون و فعالان فرهنگي و اجتماعي ۵۰ سال اخير را مورد پژوهش قرار مي‌دهند هر كدام از منظري به ساخت بناي تاريخ اين دوره ياري مي‌رسانند.
در كنار اين روايت‌ها اگر مردم عادي مثل صاحبان مشاغل و حِرَف هم از 50 سال پيش تاكنون به ثبت خصوصيات شغلي، سنت‌ها و رويه‌هاي آن پرداخته بودند اكنون ما با گنجينه‌اي از اطلاعات رو به رو بوديم.
از نمونه‌هاي فوق‌العاده و شايد كم‌نظير ثبت خصوصيات شغلي و حرفه‌اي، كتابي است به نام «نان سنگك» تقرير مرحوم آقاي سيدداوود روغني(شاطر داوود) و به اهتمام آقاي دكتر جواد صفي‌نژاد، پژوهشگر و استاد علوم اجتماعي. اين كتاب ارزشمند را انتشارات اختران در سال ۱۳۸۵ منتشر كرده است. بنابر اطلاعات موجود در وب‌سايت اختران اين كتاب تجديد چاپ نشده و اكنون ناياب است.
مرحوم شاطر داوود با دقتي كم‌نظير البته با هدايت پژوهشگري چون دكتر صفي‌نژاد، تمامي اركان يك دكان نانوايي سنگكي را برمي‌شمارد، مشاغل موجود در يك دكان، شيوه گردش كار، سلسله مراتب شغلي و نظم آهنين و حيرت‌انگيزي كه در اداره اين نانوايي‌ها بنا بر سنت چند قرن برقرار بوده را ثبت كرده است. البته كه اين شيوه سازماندهي نتيجه‌اش مديريت بهينه منابع، تربيت نانوايان متخصص و استادكار و تداوم نسلي اين مشاغل بوده. پيشينيان ما بر پايه تجربه چند صد ساله بهترين روش‌ها براي استحصال نان مرغوب و مطلوب مردم را يافته بودند. ما تمامي اين تجربه‌ها را وا نهاديم و حاصلش البته معلوم است. يكي از دلايل اين وانهادن، نبود اسناد مكتوب مانند كتاب نان سنگك است.
اي كاش از اين دست خاطره‌نويسي‌ها در رشته‌هاي گوناگون به جا مانده بود. اي كاش پيشه‌وران مختلف، بازرگانان و صاحبان حرف ديگر هم چنين مي‌كردند تا فناوري‌هاي بومي و قديمي ايران در جايي ثبت و ضبط شود شايد روزگاري برسد كه قدر و قيمت آنها بازشناخته شود.
امروز هم هر كس مي‌تواند با ثبت خاطرات روزانه خود دريچه‌اي به وضع و روزگار امروز ايران براي آيندگان بگشايد. چنانكه سعدي مي‌فرمايد:«مرد خردمند هنرپيشه را/ عمر دو بايست درين روزگار/ تا به يكي تجربه آموختن/ با دگري تجربه بردن به كار.» حال كه عمر دوباره كردن ميسر نيست چه چيز بهتر از خواندن تجربيات گذشتگان و پند آموختن از آنها؟ همه ما مي‌توانيم اين تجربه را به آيندگان خود هديه بدهيم.