شهاب شهسواري
سومين روز از درگيري‌ها ميان جمهوري‌هاي آذربايجان و ارمنستان در مناطق تحت مناقشه قره‌باغ، ده‌ها كشته و مجروح ديگر بر جا گذاشته است. هر دو طرف يكديگر را به حمله به مناطق غيرنظامي متهم مي‌كنند و بر ادامه جنگ تا شكست طرف مقابل اصرار دارند. هيچ يك از طرفين درگير هنوز به درخواست‌هاي وساطت و ميانجي‌گري مطرح شده از سوي بسياري از كشورها و سازمان‌هاي بين‌المللي از جمله جمهوري اسلامي ايران، روسيه، اتحاديه اروپا، فرانسه و سازمان ملل متحد پاسخ مثبت نداده‌اند. ادامه جنگ در منطقه قفقاز جنوبي و اتهام‌زني دو طرف به استفاده از نيروهاي خارجي در ميدان نبرد، نگراني از فراگيرتر شدن آتش اين درگيري دو‌جانبه به يك جنگ تمام عيار منطقه‌اي را افزايش داده است.
در روزهاي اخير مقام‌هاي نظامي و سياسي تركيه و رسانه‌هاي نزديك به دولت تركيه به گونه‌اي رفتار مي‌كنند كه از سوي ناظران مشابه آماده كردن افكار عمومي براي دخالت در جنگ قره‌باغ توصيف مي‌شود. حساب كاربري وزارت دفاع تركيه در اقدامي نمادين در توييتر، عكس سرصفحه خود را به تصويري از يك نظامي جمهوري آذربايجان و يك نظامي تركيه اختصاص داده است كه جلوي پرچم‌هاي دو كشور به يكديگر سلام مي‌دهند. روزنامه حريت ديلي تركيه يادداشتي را با عنوان «آذربايجان تركيه است و تركيه آذربايجان است» منتشر كرده است.
ادعاي سرنگوني جت ارمنستان توسط تركيه
وزارت دفاع ارمنستان صبح سه‌شنبه با صدور بيانيه‌اي مدعي شد كه يك جت جنگنده اف 16 ارتش تركيه در آسمان ارمنستان يك فروند جنگنده سوخو25 ارتش ارمنستان را سرنگون كرده است. به گفته وزارت دفاع ارمنستان جنگنده اف 16 تركيه 60 كيلومتر در خاك جمهوري ارمنستان نفوذ كرده بود. مقام‌هاي ارمنستان گفته‌اند كه جنگنده تركيه‌اي از پايگاه هوايي گنجه در جمهوري آذربايجان برخاسته بود و قصد داشت مناطق مسكوني و نيروهاي زميني ارمنستان را در منطقه واردنيس بمباران كند. به گفته وزارت دفاع ارمنستان، جنگنده سوخو 25 ارمنستان با هدف رهگيري اين جنگنده تركيه بلند شده است كه توسط جنگنده تركيه هدف قرار مي‌گيرد و خلبان اين جنگنده جان خود را از دست مي‌دهد.
تنش تمام عيار با همه همسايگان
يك دهه پيش، زماني كه احمد داوداوغلو، مشاور سياسي پيشين رجب طيب اردوغان به مقام وزارت امور خارجه تركيه منصوب شد، دكترين مشهور «تنش صفر با همسايگان» مطرح شد. اين سياست تا پيش از آنكه موج نهضت‌هاي انقلابي در كشورهاي عربي منطقه شمال آفريقا و غرب آسيا آغاز شود، پرچمدار جاه‌طلبي منطقه‌اي تركيه بود كه تصميم گرفته بود با به دست آوردن دل‌ها و حكومت بر قلب‌هاي مردم منطقه، نفوذ خود را در غرب آسيا و شمال آفريقا گسترش دهد اما گسترش ناگهاني نهضت‌هاي موسوم به بهار عربي تقريبا همه تحليلگران و دولت‌هاي منطقه را غافلگير كرد. از ابتدا كسي تصور نمي‌كرد كه سياست تنش صفر به معناي كنار گذاشتن جاه‌طلبي‌هاي منطقه‌اي تركيه باشد چراكه احمد داوداوغلو، خودش يكي از تئوريسين‌هاي شناخته شده نوعثماني‌گري در دولت تركيه محسوب مي‌شد. تركيه كه در چارچوب سياست تنش صفر تصميم گرفته بود با همسايگانش از در دوستي و محبت وارد شود ناگهان با گسترش غافلگير‌كننده نهضت‌هاي موسوم به بهار عربي خود را در مقابل گزينه‌هاي جديدي ديد. در ليبي، تونس، مصر و سوريه، گروه‌هاي اسلام‌گراي نزديك به اخوان‌المسلمين فرصتي كم‌سابقه براي سلطه بر قدرت كشورهاي‌شان پيدا كرده بودند. دولت اردوغان پشتيباني از گروه‌هاي اسلام‌گرا را از سال 2011، دو سال بعد از روي آغاز وزارت احمد داود اوغلو، تركيه در مصر، سوريه و ليبي عملا وارد دعواهاي سياسي داخلي شده بود، دعواهاي سياسي كه هر چند در مصر به جنگ‌هاي داخلي منجر نشد اما يك دهه است سوريه و ليبي را در آتش جنگ فرو برده است. از آن زمان به تدريج، سياست تنش صفر با همسايگان كاملا از سياست خارجي تركيه كنار گذاشته شد. در سوريه، تركيه نه تنها گروه‌هاي شبه‌نظامي و تروريستي را تامين مالي و تجهيزاتي مي‌كرد بلكه مستقيما وارد درگيري با ارتش روسيه به عنوان پشتيبان دولت دمشق شد.
دولت تركيه بعد از سوريه، شرق مديترانه، عراق و ليبي حالا ميدان نبرد جديدي را براي محك زدن توان و استعداد نظامي‌اش پيدا كرده است. آنكارا هنوز از دعواهاي سرزميني با يونان خلاص نشده، نيروهايش را از خاك سوريه خارج نكرده، حملات به شمال عراق را متوقف نكرده و به رغم استعفاي رييس دولت وفاق ملي، نيروهاي نظامي‌اش را در خاك ليبي حفظ كرده است. در شرق مديترانه هنوز پژواك صداهاي مقام‌هاي يونان، فرانسه، قبرس، مصر و امارات كه تركيه را به تنش‌آفريني و تجاوز به آب‌هاي سرزميني يونان متهم مي‌كردند، خاموش نشده است. حالا نوبت جمهوري آذربايجان در قفقاز جنوبي رسيده كه بنا به ادعاي رسانه‌ها، ميزبان تعدادي از نظاميان تركيه باشد كه در يك جنگ جديد عليه نيروهاي ارمنستان بجنگند.
دولت تركيه، مشاركت نيروهايش در نبرد با ارمنستان را تكذيب كرده است اما منابع مختلف خبري از حضور بخشي از نظاميان تركيه در خاك جمهوري آذربايجان بعد از رزمايش مشترك كه در ماه اكتبر برگزار شد خبر مي‌دهند. دولت ارمنستان مستمرا مدعي مي‌شود كه نيروهاي آذربايجان در حملات‌شان به منطقه قره‌باغ كوهستاني از تجهيزات و سلاح‌هاي تركيه‌اي استفاده كرده‌اند. در تازه‌ترين گزارش‌ها به نوشته روزنامه گاردين، تركيه در حال استخدام نيروهاي شبه‌نظامي اهل سوريه براي شركت در جنگ ميان آذربايجان و ارمنستان است. اين نخستين بار نيست كه دولت تركيه از مزدوران تبعه سوريه براي شركت در عمليات نظامي به نفع خود بهره مي‌برد. پيش از اين نيز رسانه‌ها از انتقال هزاران تبعه سوريه به خاك ليبي براي جنگ به نفع دولت به رسميت شناخته شده بين‌المللي خبر داده بودند. رسانه‌هاي روسي و دولت ارمنستان از حضور نزديك به 4000 مزدور اهل سوريه در نبرد قره‌باغ خبر داده‌اند، وزارت دفاع جمهوري آذربايجان اين ادعا را «واهي» توصيف كرده و در برابر به دولت ارمنستان اتهام زده‌اند كه از نيروهاي اهل سوريه در حملات خود به آذربايجان استفاده كرده است. به نوشته گاردين به تازگي تعدادي از شبه نظاميان ساكن استان ادلب سوريه توسط يك كمپاني خصوصي تركيه تحت عنوان «نيروهاي امنيتي براي نگهباني از مرزهاي جمهوري آذربايجان» ثبت نام شده‌اند.
بنگاه‌هاي خصوصي پيمانكار نظامي
مفهوم استخدام نظاميان خارجي براي جنگ چندان جديد نيست و در طول تاريخ رواج زيادي داشته است. اما در دوران معاصر كه حاكميت دولت‌هاي ملي و انحصار سلاح‌هاي جنگي در اختيار دولت‌ها تقريبا يك اصل پذيرفته شده بين‌المللي است، استفاده از مزدوران خارجي در جنگ‌ها به ويژه از طريق خريد خدمت از كمپاني‌هاي خصوصي امنيتي يك اقدام جنجالي و عمدتا مذموم تلقي مي‌شود. دولت‌هاي روسيه و ايالات‌متحده با كمپاني‌هاي خصوصي بلك‌واتر، آكادمي و واگنر از نيروهاي نظامي پيمانكاري براي استقرار در نقاط بسيار حساسيت‌برانگيز استفاده مي‌كردند. در طول سال‌هاي گذشته، روسيه چندين بار متهم شده كه در حمايت از گروه‌هاي شبه نظامي در برخي كشورها از جمله ليبي از نيروهاي پيمانكاري كمپاني واگنر استفاده كرده است. اخيرا دولت بلاروس هم همين اتهام را به مسكو وارد كرد كه با اعزام نيروهاي واگنر، قصد خرابكاري و آشوب در اين كشور دارد. در نمونه امريكا هم خرابكاري‌ها و اقدام‌هاي جنجالي نيروهاي نظامي پيمانكاري براي همگان روشن است. همين چند روز سيزدهمين سالگرد كشتار ده‌ها غيرنظامي غيرمسلح و بي‌گناه عراقي در ميدان نيسور بغداد به دست نيروهاي پيمانكاري بلك‌واتر بود كه براي محافظت از كاروان خودروهاي سفارت امريكا در بغداد استخدام شده بودند. حالا تركيه هم به جمع دولت‌هايي كه از گروه‌هاي پيمانكاري خصوصي استفاده مي‌كند اضافه شده است.
فرصت شغلي ويژه براي شبه نظاميان ادلب
روزنامه گاردين مي‌نويسد كه دست‌كم با 3 شهروند تبعه سوريه گفت‌وگو كرده است كه تاييد كرده‌اند از طريق تعدادي واسطه با يك كمپاني امنيتي خصوصي تركيه آشنا شده‌اند كه آنها را براي كار نگهباني مرزي در آذربايجان استخدام كرده است. به گفته اين 3 تبعه سوريه به اين افراد گفته شده كه به زودي از طريق مرز زميني به تركيه سفر مي‌كنند و از آنجا با هواپيما به آذربايجان انتقال داده مي‌شوند. بعد از نزديك به يك دهه جنگ در سوريه به ويژه در منطقه‌اي مانند ادلب كه در تمام سال‌هاي گذشته تحت كنترل گروه‌هاي شبه‌نظامي و تروريستي بوده، بيكاري و فقر گسترده‌اي حاكم است. در طول 5 سال گذشته و با پيروزي‌ها دولت مركزي سوريه در مناطق ديگر اين كشور، ده‌ها هزار شبه نظامي وابسته به گروه‌هاي افراطي، تروريستي يا گروه‌هاي مخالف دولت دمشق با از دست دادن سرزمين‌هاي تحت سلطه‌شان مجبور به كوچ به استان ادلب شده‌اند. در طول دو سال گذشته، ادلب به عنوان تنها استان باقي مانده در سوريه است كه كنترل آن همچنان در اختيار گروه‌هاي شبه‌نظامي غيردولتي باقي مانده است. افزايش ناگهاني جمعيت اين استان به دليل كوچ شبه نظاميان غيربومي همزمان با جنگ و ويراني‌هاي حاصل از يك دهه شورش، جنگ‌هاي ميان گروهي و جنگ با دولت مركزي، باعث شده است تا بيكاري و فقر ادلب را فرا بگيرد.
مردان جوان اهل ادلب به دليل فقدان فرصت‌هاي شغلي مناسب يا مجبور هستند به استخدام گروه‌هاي شبه‌نظامي افراطي سوريه‌اي درآيند يا اينكه بيكار بمانند. در اين ميان يك فرصت شغلي برون‌مرزي براي آنها يك فرصت غيرقابل چشم‌پوشي محسوب مي‌شود. گاردين مي‌نويسد كه بسياري از تحليلگران مسائل منطقه قفقاز در اصالت چنين گزارش‌هايي ترديد و اين نكته را گوشزد مي‌كنند كه ارتش حرفه‌اي و مجهز جمهوري آذربايجان نيازي به مزدوران بي‌تجربه خارجي ندارد. اما 3 شهروند تبعه سوريه كه خبرنگار گاردين با آنها مصاحبه كرده است با قاطعيت تاكيد مي‌كنند كه روند ثبت‌نام داوطلبان سوري براي اعزام به آذربايجان از يك ماه پيش آغاز شده است. دو نفر از اين افراد به گاردين گفته‌اند كه دولت تركيه بعد از ثبت‌نام، گروه شبه‌نظامي موسوم به «لشكر سلطان مراد» كه از گروه‌هاي سوري تحت حمايت تركيه در استان ادلب است، آنها را به ستاد خود فراخوانده و به آنها خبر داده است كه فرصت كار براي آنها در تاسيسات نفتي و گازي همچنين پست‌هاي ديدباني مرزي اين كشور وجود دارد. به اين افراد گفته شده كه قراردادهاي آنها 3 ماهه يا
6 ماهه خواهد بود و دستمزدي معادل 7 هزار تا 10 هزار ليره تركيه براي هر ماه دريافت مي‌كنند. به گفته اين افراد، ميزان دستمزد پيشنهادي بسيار بيشتر از رقم‌هاي كوچك ماهانه 450 تا 500 ليره تركيه است كه براي خدمت در گروه‌هاي شبه‌نظامي محلي از سوي تركيه به آنها پرداخت مي‌شود.
سومين جبهه رويارويي با روسيه
تركيه سال 2015 در حمايت از شبه‌نظاميان و گروه‌هاي تروريستي در سوريه پا را تا جايي پيش گذاشت كه يك جت جنگنده روسي را سرنگون كرد. هر چند كمتر از يك سال بعد از اين اقدام تركيه و مناقشه ميان مسكو و آنكارا، عاقبت رجب طيب اردوغان و ولاديمير پوتين توانستند اين مناقشه را حل و فصل كنند و فصل جديدي از روابط ميان دو كشور آغاز شد اما عامل اصلي هدف گرفتن جنگنده روسي در آسمان سوريه هنوز پا برجا مانده است. تركيه هنوز از گروه‌هاي مخالف دولت مركزي سوريه حمايت مي‌كند و علنا خواهان سرنگوني حكومت سوريه است. در مقابل روسيه بزرگ‌ترين حامي نظامي و سياسي دولت بشار اسد در سوريه محسوب مي‌شود و مستقيما با نيروهاي شبه‌نظامي تحت حمايت تركيه در حال نبرد است.
اما رويارويي‌هاي تركيه و روسيه فقط به سوريه خلاصه نمي‌شود. در ليبي هم دو طرف در دو جبهه متفاوت ايستاده‌اند. روسيه از خليفه حفتر، رهبر شبه نظاميان موسوم به ارتش ملي ليبي حمايت مي‌كند و گفته مي‌شود كه صدها نيروي پيمانكاري خصوصي واگنر را با تجهيزات پيشرفته در اختيار حفتر قرار داده است. در برابر تركيه از دولت وفاق ملي در طرابلس حمايت مي‌كند و هزاران شبه نظامي سوريه‌اي به همراه تعدادي از نظاميان ارتش تركيه را براي مقابله با نيروهاي خليفه حفتر به ليبي اعزام كرده است. حالا ممكن است قره‌باغ ميدان تازه‌اي براي زورآزمايي‌هاي مسكو و آنكارا در برابر يكديگر باشد. زورآزمايي‌هايي كه هنوز به يك جنگ منطقه‌اي ميان يك قدرت نظامي عضو ناتو و يك قدرت اتمي ميراث‌دار ابرقدرت شرق تبديل نشده است اما با ادامه موضع‌گيري‌هاي ستيزه‌جويانه تركيه در مقابل ارمنستان كه متحد نظامي و امنيتي روسيه محسوب مي‌شود، ممكن است زمينه را براي يك جنگ تمام‌عيار خطرناك منطقه‌اي هموار كند.
ايران ارسال سلاح براي ارمنستان را تكذيب كرد
مطرح شدن ادعاهايي در مورد ارسال سلاح و ادوات نظامي از سوي ايران براي جمهوري ارمنستان در رسانه‌هاي جمهوري آذربايجان و تركيه با واكنش وزارت امور خارجه جمهوري اسلامي ايران مواجه شد. سعيد خطيب‌زاده، سخنگوي وزارت امور خارجه در پاسخ به سوال خبرنگاران درخصوص برخي ادعاهاي مطرح شده رسانه‌اي در انتساب دروغ ترانزيت سلاح و ادوات نظامي از مسير خاك جمهوري اسلامي ايران به مقصد ارمنستان تاكيد كرد: تردد كاميون و ترانزيت كالاهاي متعارف غيرنظامي ميان جمهوري اسلامي ايران و كشورهاي همسايه به طور معمول همواره برقرار بوده و كاميون‌هاي مورد اشاره نيز صرفا در همين چارچوب به فعاليت خود مشغول هستند. سخنگوي وزارت امور خارجه افزود: جمهوري اسلامي ايران ضمن نظارت دقيق و كنترل لازم بر روند جابه‌جايي و ترانزيت كالا به كشورها به هيچ‌وجه اجازه نمي‌دهد از خاك كشورمان براي انتقال سلاح و مهمات استفاده شود.
برخي رسانه‌ها تندروي جمهوري آذربايجان از ماه‌هاي گذشته اخبار و گزارش‌هايي در مورد انتقال سلاح‌هاي روسيه از مسير ايران به ارمنستان منتشر كرده‌اند. از جمله در ماه آگوست، پايگاه اينترنتي دي‌آذ مدعي شد كه دولت روسيه 400 تن سلاح را از طريق يك هواپيماي نظامي باربري با استفاده از آسمان ايران به ارمنستان منتقل كرده است. رسانه‌هاي جمهوري آذربايجان مدتي بعد نوشتند كه الهام علي‌اف، رييس‌جمهور آذربايجان در اين مورد به ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه گلايه كرده است.