مرگ انريكو فِرمي
مرتضي ميرحسيني
سال 1938 جايزه نوبل فيزيك را برد و همراه با همسر و دو فرزندش براي دريافت آن به سوئد رفت. اما بعد از مراسم به كشورش، به ايتاليا برنگشت و همان‌جا سوار كشتي شد و به امريكا رفت. مخالف فاشيسم بود و زندگي در سايه حكومتي فاشيستي را نه دشوار كه ناممكن مي‌ديد، به ويژه آنكه همسرش هم يهودي بود و همين برچسب در آن دوره، در آلمان و ايتاليا دردسرهاي فراواني به همراه داشت. در نيويورك مقيم شد و به عضويت هيات علمي دانشگاه كلمبيا درآمد. انريكو فرمي پاييز 1901 در رُم متولد شد، در 17 سالگي به دانشگاه رفت و در 21سالگي در رشته فيزيك مدرك دكترا گرفت.
روي مرز فيزيك نظري و فيزيك آزمايشگاهي راه مي‌رفت و همان سال‌هايي كه مدرس دانشگاه رُم بود با پژوهش در حوزه فيزيك هسته‌اي، به ويژه كار روي موضوع بمباران نوتروني نام و اعتباري براي خودش دست و پا كرد. او پيشرفت دانشمندان آلماني در فيزيك هسته‌اي را مي‌استود و با برخي آنان همكاري و نامه‌نگاري داشت، اما از احتمال دستيابي هيتلر به بمب اتمي مي‌ترسيد و تجهيز نازي‌ها به سلاحي چنين قدرتمند را براي بشريت خطرناك مي‌ديد.
از اين‌رو با كمال ميل با دولت ايالات‌متحده امريكا، ابتدا در پروژه اس-وان در شيكاگو براي محاسبه واكنش هسته‌اي و بعد هم در پروژه منهتن براي ساخت بمب اتمي همكاري كرد. يكي از اجراكنندگان و نيز شاهدان آزمايش اولين بمب هسته‌اي هم بود و درباره‌اش نوشت: «من حدود پانزده كيلومتري نقطه انفجار در مركز كمپ در‌ترينيتي ايستاده بودم... پس از چند ثانيه شعله‌هاي بالارونده روشني خود را از دست دادند و به صورت ستون بسيار بزرگي از دود درآمدند، با سري منبسط شده به شكل قارچي غول‌آسا كه به سرعت از ابرها بالاتر رفت و احتمالا به ارتفاع سي هزار پايي [ده كيلومتري] رسيد. پس از رسيدن به اوج خود، دود براي مدتي ثابت ماند تا آنكه باد اندك اندك آن را متفرق كرد.»
مي‌گويند زمان انفجار تكه‌هاي ريز كاغذ را روي زمين ريخت و بعد با اندازه‌گيري فاصله بين اين تكه‌كاغذها كه بر اثر موج انفجار پراكنده شده بودند قدرت انفجار را تخمين زد. بعد كه با ابزارهاي پيشرفته و تكيه بر عدد و رقم‌هايي ثبت‌شده در دستگاه‌هاي واقع در محل آزمايش، قدرت انفجار را محاسبه كردند، معلوم شد كه تخمين فرمي درست و دقيق است. او تا مدتي عضو كميته هسته‌اي امريكا بود و در اين زمينه به رييس‌جمهور اين كشور مشاوره مي‌داد. سال 1946 از كنگره امريكا مدال لياقت، يعني عالي‌ترين نشان غيرنظامي اين كشور را گرفت، اما از اواخر همان دهه به صف مخالفان افزايش تسليحات هسته‌اي و ساخت بمب‌هاي تازه پيوست.
حدود 53 سال عمر كرد و به جز سال آخر كه از سرطان معده رنج مي‌برد هميشه پرانرژي و سرحال بود. سال 1954 در چنين روزي در شيكاگو از دنيا رفت. چند ماه قبل از آن، به پاس خدماتي كه به فيزيك هسته‌اي كرده بود جايزه ويژه‌اي به او دادند و از كوشش‌هايش تقدير كردند. اهداي اين جايزه بعد از مرگ او با پشتيباني وزارت انرژي امريكا ادامه يافت و به ياد و افتخار او جايزه انريكو فرمي نام گرفت.