آيا آينده‌اي براي توافق هسته‌اي ايران وجود دارد؟
پروفسور فن هونگدا
در تاريخ 4 ژانويه سخنگوي دولت ايران، علي ربيعي اعلام كرد كه ايران غنيسازي اورانيوم را با 20درصد فراواني آغاز كرده است. طبق مقررات آژانس انرژي هسته‌اي بين‌المللي، ميزان فراواني اورانيوم غني شده با درجه معدني تا 20درصد است و ايران فراواني اورانيوم غنيسازي شده را به 20درصد افزايش داده است، اين بدان معناست كه مساله هسته‌اي ايران به لحظه حساس نزديك شده و توافق هسته‌اي ايران دوباره مورد سوال قرار گرفته است.
مباني فعاليت‌هاي افزايش غنيسازي اورانيوم در ايران پس از اجرايي شدن توافق هسته‌اي ايران در اول ژانويه 2016، ايران همواره يك پيرو و مجري فعال بوده است ولي با اين حال، پس از روي كار آمدن رييس‌جمهور ترامپ، او بارها مفاد مربوط به توافق هسته‌اي ايران را نقض كرد و سرانجام در ماه مه 2018 از توافق هسته‌اي ايران خارج شد. علاوه بر ايالات متحده، سه كشور انگليس، فرانسه و آلمان هم مطابق با مفاد مربوط به اين توافقنامه عمل نكردند كه اين امر حمايت از منافع ايران را كه هميشه به توافق عمل كرده است، غيرممكن مي‌سازد. در كنار اين اقدامات، ايالات متحده تحريم‌هاي خود عليه ايران را شديدتر كرده است. در اين مورد، شوراي عالي امنيت ملي ايران، يك سال پس از خروج ايالات متحده از توافق هسته‌اي ايران، مطابق ماده 26 و ماده 36 توافقنامه، تصميم گرفت كه به تدريج انجام بخشي از مسووليت‌هاي توافق هسته‌اي ايران را متوقف كند و برخي اقدامات، از جمله افزايش غنيسازي اورانيوم را انجام دهد. از نظر عيني، دليل اصلي مساله هسته‌اي ايران كه در حال حاضر چنين وضعيت متشنجي دارد، تخريب توافق هسته‌اي ايران توسط ايالات متحده است. توافق هسته‌اي ايران يك تعهد چندجانبه است كه هم داراي مسووليت و هم حقوق چندطرفه است و همه طرف‌هاي درگير بايد آن را رعايت كنند. در صورت عدم دستيابي ايران به حقوق درج شده در توافق هسته‌اي، درخواست از ايران براي انجام كوركورانه تعهدات توافقنامه جاي سوال است. در واقع، طبق محتواي مربوط در توافقنامه، ايران حق انجام اقدامات خاصي را دارد. از نظر قوانين داخلي ايران، در اقدامات كنوني ايران نيز قوانيني وجود دارد كه ايران بايد از آنها پيروي كند.
در 27 نوامبر سال 2020، دانشمند ارشد هسته‌اي ايران، فخري‌زاده در يك حمله تروريستي در داخل ايران به طرز فجيعي كشته شد، اين حمله به طور گسترده‌اي با اسراييل رابطه داشت، پس از اين حمله تروريستي بود كه مجلس ايران در اوايل دسامبر «قانون استراتژي ضدتحريم» را تصويب كرد و در همان ماه اين لايحه توسط ادارات مختلف ايران تصويب و به يك قانون ملي تبديل شد.» قانون استراتژي ضدتحريم» برخي تدابير را براي توسعه هسته‌اي ايران پيش‌بيني كرده است، از جمله توليد 20درصد اورانيوم غني شده براي اهداف صلح‌آميز. مطابق با مفاد مربوط به «توافق هسته‌اي ايران» و «قانون استراتژي مقابله با تحريم‌ها» كه به تازگي اجرا شده است، ايران از آغاز فعاليت‌هاي غنيسازي اورانيوم 20درصد خبر داد. صرف‌نظر از قوانين داخلي يا در سطح بين‌المللي، اين اقدام ايران داراي قوانيني است كه ايران بايد از آنها پيروي كند.
ايران زمان فعاليت‌هاي غنيسازي اورانيوم را اعلام كرد
البته انتخاب ايران براي اعلام اين اقدام مهم در اين روز نيز به وضعيت فعلي خليج‌فارس مربوط مي‌شود. در تاريخ 3 ژانويه سال گذشته، سردار سليماني كه از شهرت بالايي در ايران برخوردار بود، هنگام ديدار از عراق در حمله تروريستي توسط ايالات متحده كشته شد، با نزديك شدن به اولين سالگرد درگذشت سردار سليماني، ايران كه تحت «فشار شديد» قرار گرفته، بارها آواز انتقام از سردار سليماني را سر داده است، رسانه‌ها گزارش كرده‌اند كه نيروهاي نظامي امريكا و اسراييل نيز وارد خليج‌فارس شده‌اند يا به سمت خليج‌فارس در حال حركت هستند. بنابراين، در اولين سالگرد درگذشت سردار سليماني، در حالي كه ايالات‌متحده و اسراييل به طور مستمر در خارج از كشور فعاليت مي‌كنند، اعلام ايران در مورد شروع فعاليت‌هاي غنيسازي 20درصد اورانيوم مي‌تواند به عنوان مقاومت در برابر فشار مداوم از جهان خارج يا اداي احترام به سردار سليماني تلقي شود. قابل پيش‌بيني است كه قطعا كشورهايي مانند ايالات‌متحده و اسراييل اقدامات ايران را ناديده نخواهند گرفت. با اين وجود، تنها دو هفته براي رياست‌جمهوري ترامپ باقي مانده است و انجام اقدامات موثر براي دولت ترامپ دشوار است. افزايش غنيسازي تا 20درصد احتمالا باعث توجه بيشتر دولت جديد امريكا به موضوع توافق هسته‌اي ايران خواهد شد.
توافق هسته‌اي ايران احترام همه امضاكنندگان را مي‌طلبد
شايان ذكر است كه سخنگوي دولت ايران علي ربيعي، در 5 ژانويه همين سال در يك كنفرانس مطبوعاتي گفت كه اگر طرف‌هاي ديگر به انجام مسووليت‌هاي خود در توافقنامه ادامه دهند، ايران نيز تصميم خود را تغيير خواهد داد. اين نشان مي‌دهد كه ايران هنوز به توافق هسته‌اي اميدوار است.
از سوي ديگر، بايدن رييس‌جمهور منتخب ايالات‌متحده در جريان انتخابات عمومي گفت كه در صورت انتخاب، در توافق هسته‌اي ايران تجديدنظر خواهد كرد. پس از پيروزي در انتخابات، بايدن و تيمش چندين بار اظهار داشتند كه ايالات‌متحده به شرط پايبندي ايران به توافق هسته‌اي به توافق هسته‌اي ايران بازمي‌گردد. جك ساليوان، دستيار امنيت ملي رييس‌جمهور كه توسط بايدن انتخاب شد، در 3 ژانويه در يك مصاحبه رسانه‌اي اين موضع را تكرار كرد.
به نظر مي‌رسد اگرچه توافق هسته‌اي ايران با دشواري‌هايي روبه‌رو شده است، اما معنا و مفهوم خود را به طور كامل از دست نداده است. امضاكنندگان، به ويژه ايالات‌متحده، بايد سخت تلاش كنند تا توافق هسته‌اي ايران در مسير درست قرار گيرد.
استاد موسسه مطالعات خاورميانه دانشگاه مطالعات بين‌المللي شانگهاي
مترجم: سعیده زرین