آیا گروسی میانجی ایران و غرب شده است؟
محمد بیات
پس از فترتی طولانی به دلیل تغییر اولویت‌ها در دستگاه سیاست خارجی ایران و قدرت‌های جهانی به نظر می‌رسد بار دیگر زمزمه‌ها درخصوص آغاز مذاکرات هسته‌ای قوت گرفته است. به گزارش فایننشال تایمز، رافائل گروسی مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از «تمایل جدی» ایران برای پیشبرد گفت‌وگوهای فنی با تهران خبر داده است. گروسی درحالی از تمایل ایران برای تداوم همکاری‌های هسته‌ای سخن می‌گوید که پیش از این اطلاعاتی درخصوص مذاکرات محرمانه تهران-واشنگتن در سلطان‌نشین عمان (در ماه ژانویه) منتشر شده بود. حال برخی تحلیلگران معتقدند که پس از شکست‌های پیاپی مذاکرات وین و عمان؛ شاید مذاکرات فنی میان ایران و آژانس بتواند روزنه جدیدی ایجاد کرده و گروسی در نقش «میانجی» پایه‌های توافق جدید با تهران را ایجاد کند. البته «مدیرکل» علاقه‌مند است تا خود را «بازرس» معرفی کرده و تمایل به دیده شدن در قاب‌های دیپلماتیک ندارد.
پس از فروکش کردن آتش تنش میان ایران و اسرايیل؛ روز دوشنبه چهارم اردیبهشت ماه، رافائل گروسی مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به بهانه شرکت در نخستین کنفرانس بین‌المللی علوم و فنون هسته‌ای اصفهان راهی ایران شد. در جریان این سفر گروسی با امیر عبداللهیان و علی باقری‌کنی دیدار و گفت‌وگو کرد. پس از پایان سفر به تهران و اصفهان؛ مدیرکل آژانس در مصاحبه با دویچه وله اعلام کرد که ایران تنها «چند هفته» با ساخت سلاح اتمی فاصله دارد. روند تحولات سیاسی و دیدار مقامات تاثیرگذار در پرونده اتمی ایران یادآور تحولات جاری در سال‌های ابتدایی دهه 90 شمسی است. در آن دوران مقامات ارشد غربی دايما از نزدیک بودن ایران به مرز ساخت سلاح اتمی سخن می‌گفتند و خواستار ایجاد اجماع جهانی علیه تهران بودند. در چنین شرایطی با اجماع قوه عاقله نظام زمینه برای آشکار شدن نتایج گفت‌وگوهای غیرعلنی عمان در فضای عمومی فراهم شد. حال برخی کارشناسان امیدوارند تهران-واشنگتن با فراغت از بحران اوکراین و غزه بتوانند بار دیگر مذاکرات جدی بر سر پرونده اتمی را از‌سر بگیرند. پیروزی احتمالی بایدن در انتخابات آبان این شانس را برای دو طرف به وجود خواهد آورد تا خیز بلندی برای رسیدن به توافقی بلندمدت و جامع بردارند.
تشدید تنش‌ها در ماه آوریل این زنگ خطر را برای غرب به صدا درآورد که ممکن است ایران در دکترین اتمی خود بازنگری کرده و گام جدی به سوی تولید سپر هسته‌ای بردارد. به عنوان مثال کمال خرازی، ريیس شورای روابط خارجی در مصاحبه با الجزیره گفت که در صورت تهدید موجودیت جمهوری اسلامی، تهران به ناچار در دکترین هسته‌ای خود تجدیدنظر خواهد کرد. در سطح نخبگانی مهدی خراتیان، ريیس اندیشکده «احیای سیاست» نیز در مناظره‌ای کوتاه با خانم باربارا اسلاوین (برنامه AZAD) از این احتمال سخن گفت که اگر ایران ذیل «پلن بی» در کاخ سفید تعریف شده و مقامات امریکایی سیاست کلنگی کردن اقتصاد و تشدید بحران‌های امنیتی در ایران را انتخاب نمایند، آنگاه فشار داخلی برای تجدیدنظر در دکترین اتمی کشور افزایش خواهد یافت. این کلیدواژه در قسمت سوم گفت‌وگوی مجازی مجید شاکری و علی واعظ نیز مورد توجه قرار گرفته بود. در چنین شرایطی به نظر می‌رسد غربی‌ها بیش از پیش نگران تغییر دکترین اتمی ایران و آغاز مسابقه تسلیحاتی در منطقه غرب آسیا باشند.
پیش از آغاز دور جدید مذاکرات اتمی ایران با اعضای برجام، طرفین با استفاده از تجربیات قبلی از تکرار اشتباهات و کارشکنی برخی طرف‌ها جلوگیری کردند. آنچه قطعی به نظر می‌رسد آن است که امریکا در توافق با ایران به دنبال دستیابی به سازوکار جدیدی است که حداقل در کوتاه‌مدت امکان دستیابی تهران به سلاح اتمی را منتفی می‌سازد. علاوه بر این واشنگتن علاقه‌مند است تا توافق با ایران را به سایر کشورهای خاورمیانه نیز تعمیم داده و جلوی رقابت تسلیحاتی در خاورمیانه را بگیرد. شکل‌گیری رقابت هسته‌ای در منطقه به معنای از بین رفتن برتری راهبردی اسرايیل در غرب آسیا خواهد بود. در سوی مقابل اما ایران نگاهی کاملا «منفعت محور» به توافق اتمی با غرب داشته و تمایل دارد تا نتیجه نهایی مذاکرات توسعه اقتصادی و انتقال فناوری‌های جدید به کشور باشد. اگر قرار باشد تا ایران از سانتریفيوژهای نسل شش، هشت استفاده نکند یا آنکه ذخایر 60 و 20درصد خود را از بین ببرد؛ شرط آن باید برداشته شدن تحریم‌های حوزه انرژی، بانکی و بسته‌های تشویقی برای حضور سرمایه‌گذاران و شرکت‌های خارجی در کشور باشد. مهم‌ترین نشانه تمایل ایران و امریکا برای ازسرگیری مذاکرات اتمی را می‌توان مقاله ویلیام برنز در دوماهنامه فارن افرز دانست. ريیس سیا برخلاف اجماع جدید واشنگتن (مقاله جیک سالیوان) اعتقادی به تحت کنترل بودن شرایط ندارد و با درک ابعاد مختلف عملیات توفان‌الاقصی به درستی به این نکته پی برده است که هیچ تغییر نظم یا توافقی در منطقه پیش از اخذ «چراغ سبز» از تهران امکان‌پذیر نیست. حال به نظر می‌رسد در آستانه نشست شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و اتمام بندها غروب آفتاب در توافق برجام، طرفین این مناقشه تمایل دارند تا گام در مسیر جدید برای نیل به توافقی جدید بگذارند. با توجه به نزدیک بودن زمان برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری در امریکا و سپس برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران این احتمال وجود دارد که در «کوتاه‌مدت» دو طرف آمادگی دستیابی به «توافق نهایی» را نداشته باشند اما این امکان را دارند تا با تعریف نقشه «اقدام متقابل» از خطوط قرمز یکدیگر عبور نکرده و شرایط برای گفت‌وگوهای آینده را تسهیل نمایند.
کارشناس مسائل خاورمیانه