نه تعلل و نه شتابزدگي و تاب‌آوري ملي پويا
سيدعطاءالله سينايي
بيان سياست راهبردي فعال نه تعلل و نه شتابزدگي، پاسخ بسيار هوشمندانه‌اي به انتظارات براي شنيدن چشم‌انداز سياست كشور در موقعيت بسيار پيچيده كنوني خاورميانه است. اين سخنان مقام معظم رهبري كه مورد توجه گسترده رسانه‌ها و تحليلگران قرار گرفته است، افق روشني از تاب‌آوري ملي پويا در برابر چالش‌ها را ترسيم و صورتبندي جديدي از مفاهيم كليدي و قابل لمس را شكل داده است. همچنين اين رويكرد دفاعي پرده ديگري از خطوط سياستي كشور در دهه اخير كه با مولفه‌هاي راهبردي اقتصاد مقاومتي، صبر استراتژيك و نرمش قهرمانانه شناخته مي‌شود را روشن كرد و سياست دفاعي را به سطحي از موازنه مثبت در برابر امواج تحولات ارتقا داد.
اين رويكرد ايجابي و فعال در طول سياست صبر و تاب‌آوري استراتژيك قرار دارد و فاز جديد و فعال‌تري از صحنه سياست دفاعي كشور را ترسيم مي‌كند. موقعيت‌هاي متعارض، انتخاب‌هاي بسيار دشواري از بي‌تابي، هيجان‌زدگي و شتابزدگي در برابر تعلل، وادادگي و تسليم، در رويارويي با فشارها و چالش‌هاي روزمره را فرا روي سياستمداران قرار مي‌دهد. اينها مي‌توانند دو سر اين يك فرآيند خطي باشند. اما درك سياست به مثابه يك چرخه و بده‌بستان با شركا و نيز رقباي سياسي، بيانگر قرائت پيچيده، عميق و تكامل يافته‌تري از سياست‌ورزي مدرن است. آنچه به خوبي مي‌دانيم، اين است كه تعلل و وادادگي و در برابر آن هيجان و شتابزدگي هر دو از آفت‌هاي ويرانگر سياست‌ورزي دورانديشانه هستند. سياست نه تعلل و نه شتابزدگي، نه يك فضيلت اخلاقي كه يك نظام عمل و عكس‌العمل فعال و چرخه‌اي را نشان مي‌دهد. كنش، تحليل شرايط، واكنش و كنش متقابل است. اين نظام كنشي، نيروي محركه سازوكارهاي سياست را تامين مي‌كند.
الزامات راهبرد نه تعلل و نه شتابزدگي
تحقق راهبرد نه تعلل و نه شتابزدگي، به مثابه سياست دفاعي، مستلزم تنظيم سياست‌هاي پايين‌دستي و تمهيد و تدارك اقداماتي است:
1) هوشياري: وقتي جامعه را به مثابه يك اندام واره تحليل مي‌كنيم، در آن صورت هوشياري در مورد جامعه در معرض تهديد شامل
دو بخش بيدار و آگاه بودن نظام حكمراني و نظام اجتماعي است. هوشياري يك پيش‌نياز اولويت‌دار است.
2) هوشمندي: به معناي توانايي نظام حكمراني و نظام اجتماعي براي درك صحيح واقعيت‌هاي اطراف، ارزيابي درستي و نادرستي آن و برقراري رابطه مستدل ميان مصالح و منافع ملي و رخدادها و نيز داوري ملي در مورد اين واقعيت‌هاست.
3) صبر و شكيبايي: امام علي (ع) فرمود: صبر كليد گشايش است. صبر در دشواري‌ها موجب گشودن راه‌ها مي‌شود. بسياري از جوامع و رهبران سياسي توانسته‌اند با صبوري و استمرار تلاش‌ها افق‌هاي ملي جديدي را به روي خود بگشايند. خويشتنداري و بردباري در برابر تحريكات و فشارهايي كه به منظور آشفته كردن شرايط و به خشم آوردن نظام حكمراني و اجتماعي هدف‌گذاري شده‌اند، بسيار با اهميت است. مشاهده و مراقبت از اين رخدادها و درك صحيح آن و اجتناب از واكنش‌هاي احساسي و خشمگينانه، محاسبه عواقب اقدامات و مراقبت همزمان از غلبه ترس و خشم و واگذار كردن به واكنش توام با آرامش، ضرورتي عقلاني است.
4) حسابگري: در واقع پردازش متقارن اطلاعات و ارزيابي عملكرد با توجه به دستاوردها و داده-ستانده سيستم است. اين نظام داده- ستانده به ارزيابي دقيق دستاوردهاي سياست‌ها، با توجه به شاخص‌هاي رضايت‌مندي و آرامش و امنيت ملي و نيز آسايش و رفاه ملي مي‌پردازد. ارزيابي سياست‌ها بسيار با اهميت‌تر از طراحي و اجراي سياست است. ساختار حكمراني به مثابه سيستم بايد به‌طور پيوسته از عملكرد و نتايج سياست‌هاي خود بازخورد بگيرد و سياست‌هاي بازنگري و اقدامات را رگلاژ و باز تنظيم كند.
5) در كمين فرصت بودن: سياستمدار نبايد شتابزده عمل كند و تنها زماني دست به كار شود كه ريسك موفقيت اقدامات در پايين‌ترين حد است.
6) سناريوسازي: سياستمداران، در جهان متغير كنوني با احتمالات مختلفي روبه‌رو هستند. داشتن سناريوهاي متعدد و متناسب و انعطاف‌پذيري مي‌تواند به بيشينه‌سازي منافع ملي كمك كند. سياست نه تعلل و نه شتابزدگي نيازمند داشتن سناريوهاي متعدد، متفاوت و اي بسا متعارض است. انعطاف‌پذيري جوهره سياست نه تعلل و نه شتابزدگي است. بنابراين برنامه‌هاي اقدام و راهبردهاي كوتاه‌مدت نيز بايد با اين رويكرد برنامه‌ريزي شده و متناسب با شرايط، سناريوي‌هاي پاسخگويي اجرايي شوند. پرهيز از خشم و شتابزدگي و توانايي تعديل هدف‌گذاري‌ها و متناسب‌سازي استراتژي‌ها و اقدامات حايز اهميت بسيار است.
7) تاب‌آوري ملي پويا: بحران‌هايي از قبيل تهديد، تروريسم، جنگ، چالش‌هاي زيست محيطي، شوك‌هاي طبيعي و اقتصادي و اجتماعي موجب بهت و سردرگمي و آشفتگي اجتماعي و سياسي و تنش‌هاي ملي مي‌شود. واژه تاب‌آوري در گفتمان سياسي معاصر حايز اهميت است. تاب‌آوري ملي پيامد سازگاري ملي موفق و توانايي عمل كردن به‌طور اثربخش، در موقعيت‌هاي آسيب‌زا و توانايي به دست آوردن مجدد تعادل دروني و عملكردي باثبات در شوك‌ها، ناملايمات يا شكست‌هاست. تاب‌آوري ملي پويا وضعيتي است كه در آن نظام حكمراني و نظام اجتماعي، قادر باشند هنگام مواجهه با تهديدهاي مستمر يا بعد از تجربه كردن يك حادثه نامعمول و استرس‌زا، انسجام و استمرار اثربخش كاركردهاي خود را حفظ كرده و نسبت به محيط‌هاي تهديد واكنش كارآمد بروز دهند.
عضو هيات علمي دانشگاه و سياست‌پژوه