در استان ايلام هر روز پنجاه هكتار درخت مي‌كارند
نهضت درختكاري
الهه موسوي / سفر به ايلام همان قدر كه سخت بود، شيرين بود و پر‌دستاورد چرا كه از نزديك پهنه‌هاي عظيم بيابان‌هايي را ديديم كه تا ديروز درگير آتش جنگ و ويراني بود و حالا شده بود يك جنگل واقعي. آن سوتر هنوز داشتند با دستگاه‌هاي مين‌كوب، منطقه را پاكسازي مي‌كردند و درست در كنارش جنگلي رسته بود. جنگلي با درختاني دو تا سه متر كه تنها سه سال عمر داشت. به نظر مي‌رسد الگوي ايلام مي‌تواند براي تمامي كشور- البته به شرط آنكه در هر منطقه بومي شود- نسخه‌اي باشد براي زخم‌هاي كهنه اما تازه سر باز كرده‌اي چون «ريزگردها»، «بحران آب» ، «خشكسالي» ، «سيل» و «كاهش سطح پوشش گياهي و جنگل»؛ نتيجه‌اي كه در گرو همدلي و همزباني تمام دستگاه‌هاي اجرايي و قواي مختلف و نيز همراهي مردم استان ايلام با منابع طبيعي ميسر شده است. گزارش مفصل اين سفر را در ادامه بخوانيد:
قديم‌ها مي‌گفتند جنگلبان، ثمره كار خودش را نمي‌بيند؛ اما در ايلام، درخت‌هايي كه سه سال پيش نهالي بيش نبودند حالا بين دو تا سه متر قد برافراشته‌اند و تبديل به جنگلي شده‌اند كه هم با ورود ريزگردها از كشور عراق مقابله مي‌كنند و هم موجب تقويت سفره‌هاي زيرزميني آب مي‌شوند. به گونه‌اي كه در مناطق جنگل‌كاري‌شده استان ايلام از جمله مهران، سطح اين سفره‌هاي زيرزميني آب، پنج متر بالا آمده است. اين در حالي است كه امروزه پايين رفتن سفره‌هاي آب و پديده فرونشست زمين مي‌رود تا به يك بحران ملي در بسياري از نقاط ايران تبديل شود.
«عجيب، ولي واقعي»؛ اين عنوان كه سرستون يكي از مجلات دوران نوجواني‌ام بود به محض بازديد از جنگل‌كاري‌هاي ايلام در مناطق مختلف از جمله «مهران»، مدام در ذهنم نقش مي‌بست. كاشت 50 هكتار درخت در هر روز در يك استان نيمه خشك، آن هم در كشوري كه آمار كاشت درخت در استان‌هاي سرسبز شمالي‌اش به زحمت به 10 هكتار در سال مي‌رسد بسيار عجيب و دور از ذهن است. اما عمليات جنگل‌كاري در استان ايلام سه سال است كه با سرعت و جديت در حال انجام است و نتيجه نيز داده است .
رضا احمدي، مديركل منابع طبيعي و آبخيزداري ايلام در اين باره به «اعتماد» مي‌گويد: «به دليل استفاده از شيوه‌هاي جديد در اين جنگل‌كاري‌ها و ايجاد تحول در متدهاي توليد و تكثير نهال و همچنين استفاده از گونه‌هاي تند رشد و البته سازگار و بومي در اين جنگل‌كاري‌ها، خيلي زود به اهداف‌مان دست پيدا مي‌كنيم. »
نخستين قدم ها
مديركل منابع طبيعي ايلام در ادامه مي‌گويد: «با داشتن 29 سال سابقه در منابع طبيعي و نشستن در جايگاه‌هاي مختلف، مي‌دانستم كه مشكلات فراواني براي اجراي طرح‌ها خواهيم داشت. در ابتدا نياز به «نقشه‌راه» داشتيم تا تمام عوامل تهديدكننده را بررسي و ليست و سپس آغاز كنيم. در آغاز آمدنم به استان، جمع كل جنگل‌كاري در موافقتنامه 24 هكتار بود. همه مي‌گفتند مردم صاحب عرف هستند و نمي‌گذارند كار بيشتري انجام شود. دام اضافي در عرصه‌ها هست؛ آب كافي نداريم و طول دوره خشكي‌مان زياد است؛ بارندگي‌ها با اين تغييرات اقليمي مشكلي جدي است و در يك كلام مي‌گفتند اگر در سطح بزرگ كار كنيم مشكلات جدي پيش خواهد آمد. ما گفتيم اول بايد گونه‌هاي مقاوم بومي منطقه را شناسايي و در نهالستان‌هاي‌مان توليد كنيم. قبلا فقط كاج و سرو توليد مي‌كردند. در نهالستان مهران، فقط گونه «اكاليپتوس» پرورش و تكثير مي‌شد. اما ما روي گونه‌هاي متعدد ديگري از جمله «كنار»، «رمليك»، «سُمر»، «كهور» و «اكاليپتوس» و در مناطق سردسير نيز گونه‌هاي «بلوط»، «بنه»، «طوبي»، «زالزالك»، «ارغوان»، «زبان گنجشك» كار و تكثير كرده‌ايم و آنها را كاشته‌ايم و در مجموع در نهالستان‌هاي‌مان 65 گونه بومي توليد مي‌كنيم.»
ريزگردها
نقش اين جنگل‌كاري در مقابله با پديده گرد‌وغبار بر هيچ‌كس پوشيده نيست؛ پديده‌اي كه حالا حتي استان‌هاي شمالي كشور از جمله گلستان را نيز درگير كرده و باعث خسارت‌هاي ميلياردي شده است. احمدي كه دكتراي جنگل دارد در ادامه مي‌گويد: « متاسفانه ايران با داشتن 420 كيلومتر مرز مشترك با عراق، از جبهه هواي گرم عربستان و عراق به‌شدت، متاثر است. اين شرايط، هم افزايش درجه حرارت و هم تشديد تبخير را به دنبال دارد. از سوي ديگر جنگل‌هاي ايلام، جنگل‌هاي لبه كشور و محافظ و پالايش‌كننده ساير جنگل‌هاي ايران حتي شمال هستند. در بحث ريزگردها نيز به همين شكل است و جنگل‌كاري در نقاط مرزي از جمله ايلام مي‌تواند معضل ريزگردها را كه بيش از 16 استان كشور با آن درگير هستند نجات دهد. به همين دليل اگر اين نوار سبز جنگل ايجاد و تكميل شود مي‌توانيم آثار مثبتش را در همه نقاط كشور ببينيم. »
احمدي با تاكيد بر اينكه پشت اين طرح‌ها، ده‌ها ساعت كار كارشناسي و نشست تخصصي بوده است، گفت: « خودم هم دايم در تمام مراحل طرح حضور داشتم و شما نمي‌توانيد چاله‌اي را در اين پروژه پيدا كنيد كه خودم مستقيما بر سر آن نبوده باشم. هيچ‌وقت يادم نمي‌رود كه در ماه رمضان، سحر براي سركشي طرح‌ها رفته بودم و هنوز هوا تاريك بود؛ به گونه‌اي كه يك مار را ديدم كه در چاله‌اي خوابيده است و از آن عكس گرفتم. يعني ما زودتر از ديگر مخلوقات بيدار مي‌شديم و شروع به كار مي‌كرديم. مدير نمي‌تواند در اتاق بنشيند و كار را به ديگران بسپارد. در مرحله بعد، با ديگر دستگاه‌ها رايزني كرديم و حالا منابع طبيعي در ايلام، دستگاه اول و دغدغه عمومي است. »
جمآب و جام؛ دو طرح جنگل‌كاري ايلام
طرح «جمآب» كه كوتاه شده «جنگل‌كاري، مرتع‌داري، آبخيزداري و بيابان‌زدايي» است در استان ايلام تحولي بزرگ در زمينه منابع طبيعي ايجاد كرده است. به گونه‌اي كه ايلام حتي ميادين مين را نيز پاكسازي و جنگل‌كاري كرده و ركورددار جنگل‌كاري در ايران است. «جام» نيز مخفف «جنگل‌كاري اقتصادي مشاركتي» است كه با مشاركت مردم محلي انجام مي‌شود. اين طرح شامل كاشت درخت و كشت گياهان دارويي و زينتي در زير اشكوب آن است كه گونه‌هاي اقتصادي پركاربرد و پرمصرف را هم شامل مي‌شود. ضمن اينكه تمام مراحل آن با مشاركت جوامع محلي و مردم اجرا شده و علاوه بر ايجاد اشتغال، منابع طبيعي را حفظ مي‌كند و منافع آن نيز به جيب مردم مي‌رود.
صرف كمترين بودجه براي جنگل‌كاري
احمدي در ادامه مي‌گويد: « طرح‌هاي جمآب و جام، در راستاي پياده كردن اقتصاد مقاومتي و مديريت جهادي است. چرا كه براي هر هكتار جنگل‌كاري در استان ايلام، فقط 500 هزار تومان هزينه شده است. در حالي كه اگر اين طرح با اين مختصات اجرا نمي‌شد، فقط مي‌توانست بخش كوچكي از هزينه تامين آب كاشت درخت در اين سرزمين خشك و گرم باشد. ما با كارهاي آبخيزداري و جنگل‌كاري كه تواما انجام شده ضريب نفوذ را افزايش و ضريب تبخير را كاهش داده‌ايم. به همين دليل گونه اكاليپتوس و كهور را كه هميشه سبز هستند و چتري سايه‌دار بر خاك دارند و سرعت تبخير و دماي هوا را كاهش مي‌دهند، كاشته‌ايم. »او در ادامه تاكيد كرد: « مي‌خواهيم جنگل‌هراسي را حذف كنيم و به مردم بفهمانيم جنگل‌كاري هيچ تهديدي براي مالكيت آنها نيست. نخستين چيزي كه در هنگام جنگل‌كاري به اذهان متبادر مي‌شود اين است كه الان عرصه‌ها جزو اراضي ملي شده و دست ما از آنها كوتاه مي‌شود و ما نمي‌توانيم كشت و كار داشته باشيم. ما اين ذهنيت را با اين طرح‌ها عوض كرده‌ايم. »مديركل منابع طبيعي ايلام مي‌گويد: « در سال 91 و 92 جنگل‌هايي كه كاشته‌ايم به نقطه‌اي رسيده كه حتي دام هم داخل شان مي‌رود. در سال 91 در حدود چهار هزار هكتار جنگل كاشته شده كه ارتفاع درخت‌هاي آن، به دو الي سه متر رسيده است. در سال 92 نيز حدود چهار تا پنج هزار هكتار جنگل‌كاري كرده‌ايم. »احمدي در پاسخ به من كه متعجبانه مي‌پرسم: « آيا دام به نهال‌ها و درخت‌ها آسيب نمي‌زند؟» پاسخ مي‌دهد: « در جنگل‌هاي دست كاشت مان با ورود دام مخالفت نداريم. زيرا در مناطق ما بيشتر درختان خشوي و چوبي كاشته‌ايم و كمتر درختان علفي و ترد و خوشمزه هستند و به مذاق دام خوش نمي‌آيند. ضمن اينكه فصلي كه دام آنجاست يعني زمستان – كه بهار مناطق ايلام است- علوفه‌هاي تازه رسته در خاك زياد است و دام تمايلي به خوردن درختچه‌هاي خشوي ما ندارد. با تمام اينها ما ارتفاع دام را به يك‌ونيم متر رسانده‌ايم و الان مي‌خواهيم روي نهال‌هاي سه متري كار كنيم. با اين كار عملا هزينه‌هاي نگهداري دام را پايين مي‌آوريم كه اگر دام هم بخورد صدمه جدي‌اي نمي‌بيند. »
او تاكيد مي‌كند كه شايد بسياري اين شيوه‌ها را باور ندارند و بگويند اين شيوه جنگل‌كاري به لحاظ تئوريك عملي نيست؛ اما بايد به عرصه آمد و كار كرد و بعد نظر داد.
برخورد جدي با متخلفان منابع طبيعي
مماشات با متخلفان در عرصه‌هاي ملي و انفال از مسائلي است كه امروز باعث بروز پديده‌هايي مانند زمين‌خواري، كوه‌خواري و درياخواري در كشور شده است؛ تا آنجا كه مقام معظم رهبري نسبت به برخورد با اين متخلفان به مسوولان هشدار داده‌اند. در همين حال در استان ايلام با متخلفان حوزه منابع طبيعي و محيط زيست بر اساس قانون، به‌شدت برخورد مي‌شود.
مراد ناصري، فرماندار مهران كه همراه با تيم خبر در عرصه جنگل‌كاري شده مهران حضور يافته در پاسخ به اين سوال «اعتماد» كه با متخلفان در حوزه منابع طبيعي چگونه برخورد كرده‌ايد، مي‌گويد: «رييس كميته اراضي شهرستان دادگستري است و ما نيز به عنوان قائم مقام اين كميته، عضو هستيم. خوشبختانه در حوزه شهرستان به جرات مي‌توانم بگويم آنچه داشته‌ايم به كار گرفته‌ايم و احتمال تخلف را به كمترين ميزان رسانده‌ايم. البته تخلفات بالاخره هست؛ اما مهم اين است كه تخلفي نبوده كه به راحتي از كنار آن بگذريم. در هر جايي در مبحث صيانت و حفاظت از منابع ملي، برخورد كرده‌ايم. »
او درباره موانع حركت در راستاي برخورد با متخلفان مي‌گويد: «بالاخره طبيعي است كه برخي متخلفان، از محدوديت‌هايي كه قانون براي‌شان ايجاد مي‌كند ناراحت مي‌شوند. در همين مناطق همجوار، بعضي كشاورزان، شبانه زمين‌هايي از اراضي ملي را شخم زده بودند. اما در كمتر از 24 ساعت، دستور قضايي گرفتيم و برخورد كرديم و زمين‌هايي را كه به اشكال مختلف زير كشت رفته بود به حالت اوليه بازگردانديم. در حوزه شهرستان به لطف خدا هم ستاد فعال است و هم كميته دادگستري جلسات ماهيانه‌اي دارد كه حضور داريم. »
ناصري دليل موفقيت در استان ايلام و شهرستان مهران را اين‌گونه ذكر مي‌كند: «مهران نماد همدلي و همزباني در حوزه منابع طبيعي است و مردم، نماينده ولي فقيه و مسوولان با هم حركت مي‌كنند. با متخلفان در حريم اراضي ملي بدون چشمپوشي برخورد مي‌شود. به همين دليل ما در حوزه شهرستان مهران، مشكلاتي در قالب غارت منابع ملي كه در برخي عرصه‌ها مي‌شنويم نداشته‌ايم. بزرگ‌ترين ظرفيت و سرمايه مهران را منابع طبيعي آن مي‌دانم كه اگر حفظ نشود زيان بزرگي را متحمل مي‌شويم و حيات شهروندان از دست مي‌رود.