نگاهي به كتاب
«كريستوفر نولان»
در باب اهميت تخيل و فانتزي
زهره خيرانديش
براي آنها كه دوست دارند در دنياها و قصه‌هايي فراتر از تجربه‌هاي روزمره قدم بگذارند و حجمي شگرف از شگفتي‌هاي داستاني غيرقابل‌انكار را در چارچوب روايت‌هايي بي‌مثل و مانند، آن هم در خلال تصاويري دوست‌داشتني تجربه كنند، سينماي كريستوفر نولان از برترين گزينه‌هاي ممكن است. علت اين امر جز آن نيست كه فيلم‌هاي او در بردارنده ويژگي‌هايي هستند كه خواه‌ناخواه بايد پذيرفت به سختي ميان ديگر آثارِ حتي بزرگ و فراموش‌ناشدني سينماي جهان يافت مي‌شوند. كتاب «كريستوفر نولان» با گردآوري و تاليف اميررضا تجويدي نگاهي موشكافانه و نقادانه به سينماي اين نويسنده، كارگردان و تهيه‌كننده انگليسي دارد. در اين كتاب، پس از مقدمه كه درباره درگيري مولف با آثار نولان و خصوصيات اخلاقي و شخصيتي اين كارگردان و نويسنده مباحثي مطرح شده، در بخش نخست با عنوان «پيش‌نياز»، مولف به معرفي فيلمساز و بررسي آثار او مي‌پردازد؛ آثاري از جمله تعقيب (Following)، يادگاري (Memento)، بي‌خوابي (Insomania)، بتمن آغاز مي‌كند (Batman Begins)، حيثيت (The Prestige)، شواليه سياه (The Dark knight)، تلقين (Inception)، شواليه سياه برمي‌گردد (The Dark knight Rises) و ميان‌ستاره‌اي (Interstellar) . در بخش دوم كه «پژوهش» نام دارد، مولف ابتدا به تشريح خلاصه‌اي از فيلم‌هاي به نمايش درآمده نولان مي‌پردازد و در ادامه نقد و تحليل آثار اين كارگردان را شامل تحليل و بررسي روايت در آثار كريستوفر نولان، اهميت تخيل و فانتزي در جهان فيلم‌هاي نولان، نحوه تركيب ژانرها در آثار نولان، بررسي جايگاه شخصيت‌هاي زن در آثار نولان، تحليل شخصيت قهرمان و ضدقهرمان در آثار نولان و غيره از زبان منتقدان و مترجماني همچون نزهت بادي، روزبه كمالي، احسان قصري، مهناز عظيمي و آراز بارسقيان مي‌خوانيد.
نكته قابل‌توجه درباره كتاب، قطع وزيري آن است كه اندازه‌اي نامناسب براي اين حجم از اطلاعات در يك كتاب منبع و پژوهشي است. اگر اين كتاب در قطع رقعي به چاپ مي‌رسيد، خوش‌دست‌تر و كوچك‌تر بود و خواننده بهتر مي‌توانست لذت بيشتر حين خوانش آن ببرد. با اين‌حال، كتاب «كريستوفر نولان»، هم براي كساني كه با فيلم‌هاي كارگرداني با افتخار سه بار نامزد شده براي دريافت جايزه اسكار آشنايي دارند و اغلب فيلم‌هايش را ديده‌اند و هم براي كساني كه با او و جهان سينمايي‌اش ناآشنا هستند، خواندني و مفيد است. چه آنكه خواننده با خوانش همين كتاب درمي‌يابد نولان برخلاف ظاهر فيلم‌هايش، از لحاظ مفهومي به‌شدت وام‌دار سينماگران هنري اروپاست. نوع نگاه او به مقولاتي مانند رويا و تكنولوژي بسيار شبيه نگاهي است كه تاركوفسكي در فيلم‌هاي «سولاريس» و «ايثار» به اين مفاهيم و موضوعات داشت اما نكته اينجاست كه نولان مضاميني تا اين حد فلسفي و سنگين را در قالب بسته‌بندي و ظاهري بسيار همه‌فهم و عامه‌پسند ارايه مي‌كند. نولان از فيلم «بي‌خوابي» به اين‌سو، مدام در حال كاركردن با كمپاني‌هاي مهم هاليوود بوده است. فيلم‌هاي او اغلب دكوپاژها و فضاسازي غول‌آسايي دارند، نه به خاطر هزينه‌اي كه بابت دكور و طراحي صحنه و فضا صرف شده، بلكه چون نولان با توجه شديد بر جزييات صحنه، تلاش مي‌كند تماشاگرش را به طور كامل تحت كنترل خود درآورد و او را به همان سمت و سويي هدايت بكند كه خودش مي‌خواهد.
خوشبختانه نثر مولف و تدوين‌گر كتاب «كريستوفر نولان» راحت و روان است. تجويدي در كتابش با پرداختن به هر دو دوره فيلمسازي نولان، يعني دوره پيش از ورود به صنعت هاليوود و ادامه راهش در اين ساز و كار مي‌كوشد با نگاهي منصفانه به چرايي حقانيت و موفقيت فيلمساز در مجموعه آثارش بپردازد و در اين مسير، از نگاه ستايشگرانه به دنياي نولان نيز اجتناب كرده است. انتشارات «مهرگان خرد» با وجود نوپابودن در عرصه نشركتاب، تاكنون كتاب‌هاي قابل‌اعتنا و مهمي در زمينه فلسفه و سينما روانه بازار كرده كه از آن جمله مي‌توان اشاره كرد به كتاب‌هاي «پالپ فيكشن» و «هفت سامورايي» و همچنين مجموعه‌پژوهش‌هاي سينمايي از جمله «دگرگوني‌هاي سينما» و مروري بر سينماي خياباني ايران با تاليف «اميررضا نوري‌پرتو». كتاب «كريستوفر نولان» از مجموعه «برداشت بلند/ كتاب كارگردانان» در اين انتشارات به چاپ رسيده. در پشت جلد اين كتاب آمده است: «به گمان من، تماشاگران بيش از حدي كه بايد، با فيلم‌هاي امروزي احساس راحتي و آشنايي دارند و هرآنچه در اين آثار مي‌بينند و مي‌شنوند را باور مي‌كنند. قصد من اين است كه اين شكل از مواجهه را در هم بريزيم و آنچه را به مخاطب تحويل دهم كه برخاسته از ذات سينماست. هر اثر سينمايي بايد جهان، منطق و بار عاطفي مستقل خويش را بنا سازد تا از اين طريق بتواند از سطح ادراك و تصوير روزمره پيش چشم تماشاگران فراتر برود و افق جديدي را ترسيم كند. من بيش از آنكه صرفا هوادار سينماي علمي تخيلي باشم، پيرو آن جنس از سينما هستم كه دنياهاي جديد و عالمي جايگزين خلق مي‌كند تا بتواني تنها براي ساعاتي از جهان بيرون به آن پناه ببري. اين براي من يعني تمام شوق سينما و فيلمسازي.»