كودتاي نافرجام تركيه فرضيات و واقعيات
بهرام اميراحمديان
استاد دانشگاه و كارشناس روابط بين‌المللي
در كودتاي نافرجام تركيه دو فرض مطرح شده است. يكي از شايع‌ترين فرض‌هاي وقوع كودتا در تركيه، انگشت اتهامي است كه به سوي اردوغان نشانه رفته است و آن توهم توطئه است كه گويا حزب عدالت و توسعه براي خروج از بحران مشروعيت اين سناريو را تدارك ديده است تا دوباره هواداران خود را تهييج و آنها را در راستاي دفاع از دولت آماده نگه دارد. اصولا اين نوع تفكر در ميان مخالفان داخلي و به ويژه احزاب مخالف حزب عدالت و توسعه و از سوي شرق نشات مي‌گيرد، در حالي كه در غرب هيچ تحليلگري چنين فرضي را پيش نمي‌كشد. فرض ديگر وقوع كودتا براي سرنگوني حزب عدالت و توسعه توسط مخالفان سرسخت دولت از جمله نظاميان ترك و مقامات عاليرتبه‌اي است كه از سوي دولت تركيه مورد بي‌مهري قرار گرفته يا از قدرت آنان كاسته شده است. در اين فرض يك دشمن بالقوه خارجي هم معرفي مي‌شود كه بيشتر از سوي دولت تركيه مطرح مي‌شود و آن هم جنبش فتح‌الله گولن است. در اين ميان فضاي مجازي، به ويژه در فضاي مجازي ايراني شتاب‌آلوده‌تر فرض اول را اتهام‌زني كرده است. آنها مي‌گويند كودتا كار خود اردوغان بوده تا ارتش را تصفيه يا تسويه كند. هر كاري در تركيه صورت مي‌گيرد به زعم تحليلگران ايراني از نوع تلگرامي، مي‌گويند كار كار خود اردوغان بوده است. مي‌نويسند او از داعش نفت مي‌خرد و روسيه هم اسناد رو مي‌كند ولي نمي‌دانيم چرا به محاكم بين‌المللي تحويل نمي‌دهند تا او را به‌سزاي اعمالش برسانند. مي‌گويند پسرش با سران داعش عكس گرفته است و با آنها همكاري دارد و يكي از نمايندگان دوره قبل مجلس شوراي اسلامي هم به اردوغان توصيه مي‌كند دست از اين كارها بردارد. بعد معلوم مي‌شود آن مردي كه عكس او را به عنوان يكي از رهبران داعش نام معرفي مي‌كنند صاحب يك مغازه جگركي در تركيه است كه ريش بلندي دارد و شلوار كردي پوشيده و عرقچيني بر سر دارد و مسلماني است با ايمان. مي‌گويند اردوغان به داعش تسليحات مي‌دهد تا رژيم اسد را سرنگون كند اما تاكنون هيچ اسلحه ساخت تركيه از دست اسراي داعش به دست نياورده‌اند كه آن را پيراهن عثمان كنند. مي‌گويند اردوغان انفجار آنكارا را صورت داده است تا مظلوم نمايي كند و براي سركوب كردها بهانه داشته باشد. اين مورد يكي از خوف‌انگيز‌ترين اتهامات است كه اگر به اثبات مي‌رسيد اردوغان را تا حد يك جنايتكار جنگي به محاكمه مي‌كشيدند. با اين حساب مي‌توان سوال كرد مگر آقاي اولاند رييس‌جمهور فرانسه رويداد‌هاي پاريس و نيس را خودش برنامه‌ريزي كرده و انجام داده تا بتواند حالت اضطراري را ادامه دهد؟ زيرا همان منطق اتهام به رييس دولت تركيه را مي‌توان به فرانسه هم تسري داد. خيلي‌ها باور ندارند كه اردوغان و حزبش بيش از 30 ميليون هوادار دارد. موردي كه در آخرين انتخابات پارلماني به اثبات رسيد كه هنوز شخصيتي كاريزماتيك دارد. او براي ملت و هوادارانش رهبري كاريزماتيك است كه مي‌تواند با موبايل از هوادارانش بخواهد شب كودتا به خيابان‌ها بريزند و مقاومت كنند. مردم شب كودتا در استانبول و آنكارا جلوي تانك‌ها ايستادند و مراكز حساس را حفظ كردند. چطور مي‌تواند اين يك كودتا ساختگي باشد؟ در تركيه نظام پارلماني قدرتمندي تاسيس شده است، جامعه مدني فعال و رسانه‌هاي گسترده‌اي از شنيداري و ديداري و شبكه‌هاي اينترنتي دارد (هرچند با محدوديت‌هايي مواجه هستند و برخي انتقادها هم وارد است). ديگر اينكه فضاي مجازي اگرچه حاكميت دولت‌ها را در محدوده مرزهاي سياسي به چالش مي‌كشد، اما در عين حال مي‌تواند به قدرتي در راستاي تامين منافع ملي هم به‌كار گرفته شود. شرايط اجتماعي و بين‌المللي هم دگرگون شده است. كودتاي1980 با كودتاي مدرن 1990 تفاوت عمده داشت. در جريان انقلاب‌هاي رنگين دهه 2000 و بهار عربي 2011 فضاي مجازي، هم نقشي منفي و هم مثبت داشت. ديگر اينكه در تركيب و ساختار ارتش‌ها هم دگرگوني ايجاد شده و فضاي مجازي تاثير زيادي در آگاهي پرسنل ارتش‌ها به وجود آورده است. اكنون ديگر ارتش‌ها تنها يك محيط بسته نظامي نيستند و مي‌توانند در شكل دادن به فضاي سياسي مشاركت داشته باشند. عملكرد پليس تركيه به عنوان يك نيروي ضدكودتا در برابر واحدها كودتايي ارتش نوعي ديگر بوده است. پليس در سطح تماس با مردم و جامعه با سطح تماس با بدنه ارتش متفاوت است. اكنون ديگر مردم تنها شنونده اخبار و اطلاعات يك‌سويه نيستند و از مونولوگ به ديالوگ روي آورده‌اند. به همين سبب راديو نقش كمرنگتري نسبت به تلويزيون و تلويزيون نقش كمرنگتري نسبت به شبكه‌هاي اينترنتي دارد. با همه اينها در اين جريان، كردهايي كه مخالف اردوغان و حزب حاكم بوده‌اند، حمايت خود را از اردوغان اعلام كرده‌اند كه به اين وسيله از تجزيه كشور برائت جسته‌اند. كودتاي تركيه وحدت ملي و يكپارچگي سرزميني تركيه را به چالش كشيد كه اين‌بار نيز با وجود همه كاستي‌ها، دولت و ملت تركيه پيروز ميدان بودند. همه اقدامات غيرقانوني مسلحانه عليه دولت‌ها و اقدامات تروريستي عليه مردم در هر كجا و در هر زمان و از سوي همه دولت‌ها و ملت‌ها بايد تقبيح شود. جهان بايد در برابر اينگونه اقدامات ضدموكراتيك و ضدانساني ايستادگي كند. تروريسم دشمن مشترك همه بشريت است.