درباره خودكشي صحبت كنيم
سامان توكلي
دبير انجمن علمي روانپزشكان ايران
افزايش انعكاس اخبار مربوط به خودكشي در چند ماه اخير، در رسانه‌هاي رسمي و غيررسمي باعث شد پديده خودكشي بيشتر از قبل مورد توجه قرار گيرد. گرچه صرفا براساس اين اخبار نمي‌توان نتيجه گرفت كه آمار خودكشي در كشور افزايش پيدا كرده است يا در حال افزايش است و اظهارنظر در اين رابطه بايد متكي بر آمارهايي باشد كه با روش‌شناسي درست تهيه شده و توسط نهادهاي مسوول در اختيار صاحبنظران و رسانه‌ها قرار گيرد. يعني ممكن است انعكاس بيشتر اخبار خودكشي در اين مدت همراه با افزايش واقعي تعداد خودكشي‌ها بوده باشد و نيز ممكن است، صرفا به دليل افزايش دسترسي به ابزارهاي اطلاع‌رساني، مثلا از طريق اينترنت و شبكه‌هاي اجتماعي مجازي، خبر خودكشي‌ها بيشتر منتشر شده باشد، بي‌آنكه الزاما همراه با افزايش واقعي آمار خودكشي باشد. به هر حال، مي‌دانيم كه پديده خودكشي در طي تاريخ و در مناطق مختلف جهان وجود داشته و آمارهايي كه درباره خودكشي در كشورهاي مختلف وجود دارد، ميزان‌هايي از زير يك نفر در هر صدهزار نفر در يك سال، تا ۳۰ و ۴۰ نفر در هر صدهزار نفر در سال را نشان مي‌دهد. بر اساس اطلاعات موجود و اطلاع‌رساني رسمي انجام شده توسط سازمان پزشكي قانوني، در سال ۱۳۹۴ تعداد مرگ ناشي از خودكشي ۴۰۲۰ نفر بوده است و آمارهاي ارايه شده توسط سازمان جهاني بهداشت نيز ميزان خودكشي در ايران را در سال ۲۰۰۲ ميلادي ۷/۲ نفر در هر صدهزار نفر و در سال ۲۰۱۲ اين ميزان را ۵/۲ در صدهزار نفر نشان مي‌دهد. براي اينكه ذهنيتي از اين اعداد داشته باشيم، خوب است بدانيم كه در هر سال بيش از ۸۰۰هزار نفر در دنيا بر اثر خودكشي جان خود را از دست مي‌دهند و ميزان متوسط خودكشي در جهان ۱۱ مورد در هر صدهزار نفر است. به اين ترتيب، مي‌توانيم بگوييم طبق آمارهاي رسمي موجود، ميزان خودكشي در ايران كمتر از ميانگين جهاني است و اين آمارها افزايشي در ميزان خودكشي را، دست‌كم در فاصله سال‌هاي ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۲ نشان نمي‌دهد. برخي صاحبنظران درباره دقت گردآوري اين آمارها ترديدهايي دارند و معتقدند ممكن است به دلايل مختلف اين آمار كمتر از حد واقع برآورد شده باشند، اما حتي با فرض دقيق بودن اين اعداد هم نمي‌توان نتيجه گرفت كه ما در كشور خود نيازي به توجه و تلاش براي شناخت دقيق ابعاد اين پديده و اقداماتي براي پيشگيري از آن نداريم. معناي اعدادي كه ذكر شد اين است كه در جهان در هر ۴۰ ثانيه يك نفر، و در ايران هر دو ساعت يك نفر بر اثر خودكشي جان خود را از دست مي‌دهد. از سوي ديگر، اين نكته هم مهم است كه خودكشي علاوه بر اينكه باعث مرگ يك نفر مي‌شود، تبعاتي جدي هم براي اطرافيان و خانواده‌اي دارد كه از اين اتفاق متاثر مي‌شوند. اهميت خودكشي و ابعاد مختلف آن به حدي است كه سازمان‌هاي بين‌المللي مرتبط روز ۱۰ سپتامبر را به عنوان روز جهاني پيشگيري از خودكشي تعيين كرده‌اند. خودكشي پديده‌اي پيچيده و چندعاملي است و شناخت و برنامه‌ريزي براي كاهش آن هم مستلزم توجه به اين ابعاد مختلف است. پژوهش‌ها نشان مي‌دهند براي اينكه برنامه‌هاي پيشگيري از خودكشي موثر باشند، لازم است فراگير و جامع باشند، يعني به ابعاد مختلفي كه ذكر شد توجه داشته باشند، كه طبيعتا پرداختن به اين ابعاد گوناگون از عهده يك بخش و يك سازمان برنمي‌آيد و بايد بخش‌هاي مختلف جامعه، شامل بخش‌هاي مختلف دولت، جامعه مدني و نهادهاي اجتماعي غيردولتي و رسانه‌ها، هر كدام سهم خود را در آن به عهده بگيرند. همانطور كه گفته شد، يكي از مولفه‌هاي اصلي كه مي‌تواند در پيشگيري از خودكشي نقش داشته باشد، رسانه‌ها هستند. انعكاس مسوولانه اخبار مربوط به خودكشي در رسانه‌ها اين فرصت را ايجاد مي‌كند كه جامعه، مسوولان، خانواده‌ها و افراد درباره اين موضوع آگاه شوند و بتوانند در مواجهه با اين پديده نقش خود را ايفا كنند. سكوت و مخفيكاري درباره خودكشي مشكلي را حل نمي‌كند و رسانه‌ها مي‌توانند، با دادن اطلاعات درست، كمك كنند تا افراد ريشه‌ها و عوامل موثر در خودكشي را بشناسند. نگاه منفي و انگ زننده و طردكننده به افرادي كه در معرض اين افكار بوده‌اند يا اقدامي براي خودكشي كرده‌اند، باعث مي‌شود اين افراد نتوانند درباره مشكلات خود با كسي حرف بزنند و از متخصصان سلامت روان كمك بگيرند. رسانه‌ها مي‌توانند در شناساندن ابعاد مختلف اين پديده در رفع سوءتفاهم‌ها و برداشت‌هاي غلط و كاستن از اين نگاه منفي نادرست موثر باشند. از سوي ديگر، انعكاس غيرمسوولانه اخبار مربوط به خودكشي‌ها، بدون رعايت ملاحظات و توصيه‌هاي سازمان‌هاي مرتبط، مي‌تواند به سرايت پديده خودكشي و وقوع پديده خودكشي تقليدي و همه‌گيري خودكشي بينجامد. رسانه‌ها مي‌توانند با افزايش آگاهي كاركنان خود در زمينه ضوابط حرفه‌اي توصيه شده، ضمن انعكاس اخبار و آگاهي‌رساني، از پيامدهاي منفي آن جلوگيري كنند.
نكته‌اي كه در پايان اين يادداشت لازم است دوباره به آن توجه داده شود اين است كه شايد بتوان گفت يكي از مهم‌ترين نيازهاي فعلي براي ارزيابي وضع موجود و برنامه‌ريزي‌هاي آينده آن است كه آمار دقيق و قابل اتكايي در زمينه خودكشي در كشور وجود داشته باشد و در اختيار جامعه، رسانه‌ها، كارشناسان و صاحبنظران قرار گيرد. گرچه كنترل و پيشگيري از خودكشي نيازمند مشاركت بخش‌ها و سازمان‌ها و وزارتخانه‌هاي مختلف است، در اين ميان، وزارت بهداشت با توجه به وظايف ذاتي خود، نقشي پررنگ‌تر در پيشگامي و هماهنگي‌هاي بين بخشي در اين زمينه بر عهده دارد و لازم است برنامه‌هاي اجرايي و پژوهشي در زمينه خودكشي در اولويت‌هاي كاري اين وزارتخانه قرار داشته باشد. بياييد درباره خودكشي صحبت كنيم؛ سكوت، ثمري نخواهد داشت.