رييس اتحاديه ناشران و كتابفروشان عنوان كرد
رعايت كپي‌رايت، شرط اصلي حضور در بازار جهاني
ندا آل‌طيب
رييس اتحاديه ناشران و كتابفروشان كه به تازگي در نمايشگاه كتاب فرانكفورت حضور داشته است، راهكارهايي را براي حل مشكل نبود كپي رايت در داخل كشور ارايه و براي چندمين بار تاكيد كرد كه رعايت حقوق مولف يا كپي رايت، اصلي‌‌ترين شرط حضور در بازار جهاني كتاب است.
حضور در نمايشگاه‌هاي بين‌المللي كتاب به ويژه در سال‌هاي اخير همواره فرصتي فراهم آورده است تا بار ديگر موانع حضور موثر كشورمان در بازار جهاني كتاب را مورد توجه قرار دهيم و در اين ميان نمايشگاه كتاب فرانكفورت به سبب اهميت و قدمتي كه دارد، فرصتي مناسب است براي طرح جدي‌تر اين مسائل به همين دليل همزمان با اختتاميه اين نمايشگاه در شامگاه 23 مهر ماه، در گفت‌وگويي با محمود آموزگار، رييس اتحاديه ناشران و كتابفروشان به برخي از اين مسائل پرداخته‌ايم.
آموزگار در پاسخ به «اعتماد» درباره ارزيابي روند حضور ايران در نمايشگاه‌هاي بين‌المللي كتاب در چند سال گذشته مي‌گويد: «واقعيت اين است كه تا چند سال گذشته و به طور مشخص تا سال 91 حضور ايران در نمايشگاه‌هاي بين‌المللي بيشتر به منظور معرفي نمايشگاه بين‌المللي كتاب تهران در نمايشگاه‌هاي خارجي بوده و تلاش شده تا اين حضور به نوعي نشان‌دهنده فرهنگ ايران و انقلاب باشد اما از سال 91 به دنبال مشورتي كه در همان نمايشگاه كتاب فرانكفورت انجام شد، تصميم گرفتند همه شركت‌كنندگان در غرفه ايران حضور يابند. پيش از آن اغلب كساني كه به ويژه در اين نمايشگاه شركت مي‌كردند، ناشران دولتي و عمومي بودند كه به صورت پراكنده در نمايشگاه‌ها حضور پيدا مي‌كردند و آقاي اشعري كه آن زمان مسووليت باغ كتاب را بر عهده داشتند، پيشنهاد حضور همه شركت‌كنندگان را در غرفه ملي ايران دادند مثل بسياري از كشورهاي ديگر. به اين ترتيب از اكتبر سال 92 بخشي از غرفه كشورمان به اتحاديه ناشران و كتابفروشان تهران اختصاص پيدا كرد و اتحاديه فراخواني به ناشران كل كشور داد و كتاب‌ها را انتخاب كرد و با استانداردهايي كه به ضوابط بين‌المللي نزديك بود، به عرضه و معرفي كتاب‌ها مبادرت و بحث رايت را به طور جدي مطرح و پيگيري كرد.»
پنجره‌اي كه اتحاديه ناشران و كتابفروشان گشود
آموزگار گريزي به سال‌هاي گذشته مي‌زند: «پيش از اين مقطع مي‌توان گفت به طور جدي ناشران، پديدآورندگان و نويسندگان و مولفان كشورمان توجهي به بازارهاي خارجي نداشتند و حداكثر موفقيت را در انتشار يك كتاب، فروش همان ميزان شمارگاني كه منتشر شده بود، مثلا هزار نسخه در يك بازه زماني مطلوب، تلقي مي‌كردند. در واقع هدف اتحاديه ناشران اين بود كه پنجره‌اي به روي اين عزيزان باز كند و نشان دهد كه همكاران‌شان در كشورهاي ديگر به چه ترتيبي به عرضه حقوق كتاب‌هاي‌شان و تلاش براي فروش حق ترجمه و انتشار آثارشان به زبان‌‌هاي ديگر مبادرت مي‌كنند و از اين طريق درآمد قابل توجهي را براي خود كسب مي‌كنند.»
هنوز در آغاز راهيم
او كه نقطه آغازين اين حركت را مثبت مي‌داند، از افزايش تجربه‌ها در اين زمينه نيز مي‌گويد: «اين شروع بسيار خوبي بود و طي چند سال گذشته، به جز دو سال پيش كه به علت ماجراي رونمايي از كتاب سلمان رشدي، حضور در نمايشگاه كتاب فرانكفورت از طرف كشورمان تحريم شد، اين مسير را ادامه داديم و هر سال بر تجربيات‌مان افزوديم و مواردى را آموختيم و تقريبا مي‌توان گفت با توجه به اقبالي كه هم از سوي مولفان، نويسندگان و پديدآورندگان و هم ناشران نشان داده شد، راه درستي را طي كرده‌ايم كه البته هنوز در آغاز آن هستيم و قاعدتا بايد جمع‌بندي مناسبي در اين مرحله داشته باشيم و راه را ادامه دهيم تا به نتيجه برسيم.»
كپي رايت مساله جدي ما است
همين كه صحبت نمايشگاه خارجي كتاب به ميان بيايد، نخستين دلمشغولي، نبود كپي رايت در ايران است؛ هرچند در چند سال اخير كه دولت بارها بر ديپلماسي فرهنگي تاكيد داشته است، ضرورت توجه و پيوستن به قوانين جهاني، بارها بيان شده و اكنون نيز آموزگار بار ديگر بر اهميت اين موضوع صحه مي‌گذارد: «بحث مراعات حقوق مولف يا كپي‌رايت يكي از مسائل جدي نشر كشور ما براي حضور در بازارهاي جهاني است. چنانچه بخواهيم در بازارهاي جهاني نشر حضور پيدا و به عرضه كتاب‌هاي‌مان مبادرت كنيم، قاعدتا بايد ضوابط آن بازار را بپذيريم و اين نكته اصلي ماجراست كه رعايت حقوق مولف يا كپي‌رايت اصلي‌‌ترين شرط حضور در اين بازار است. مسلما و طبيعتا رعايت نكردن حقوق مولف بيرون از مرزهاي ايران در رابطه با ناشران خارجي، مانعي است جدي براي حضور ما در بازار جهاني ولي در عين حال بايد اين را هم عرض كنم كه حضور ما در نمايشگاه‌هاي خارجي دقيقا مي‌تواند كمك كند براي فهم بيشتر ضرورت مراعات اين حقوق از سوي همكاران ما چه در حوزه نشر و چه در حوزه تاليف.»
نمايشگاه فرانكفورت دانشگاه مهم كتاب است
او كه نمايشگاه كتاب فرانكفورت را دانشگاهي مهم براي همه دست اندركاران كتاب مي‌داند، ادامه مي‌دهد: «حضور همكاران ناشر، مولف، پديدآورنده و نويسنده در نمايشگاهي مثل نمايشگاه كتاب فرانكفورت بسيار مهم است چراكه واقعا اغراق نيست اگر بگوييم اين نمايشگاه، دانشگاه ويژه‌اي براي نشر است و هر كسي كه به نوعي دست‌اندركار موضوع كتاب است، قاعدتا بايد از اين نمايشگاه بازديد كند و مسلما درس‌هاي زيادي براي او خواهد داشت. از جمله اينكه چگونه در نمايشگاه به معني اخص كلمه صرفا به نمايش آخرين آثار منتشر شده پرداخته مى شود و همين طور تقلا و تلاش براي معرفي آن آثار و فروش حقوق ترجمه و انتشار آنها به ناشران همكار در ديگر كشورها.» گاهي با اين انتقاد رو به رو مي‌شويم كه بيشتر بازديدكنندگان غرفه ايران در نمايشگاه‌هاي خارجي، هموطنان ما هستند و شركت‌كنندگان خارجي كمتر در غرفه ما حاضر مي‌شوند؛ پاسخ رييس اتحاديه ناشران و كتابفروشان به اين انتقاد چنين است: « طبيعتا مراجعين به غرفه ايران كساني هستند كه يا به كشور و فرهنگ و ادبيات و هنر ما علاقه‌مندند يا ناشراني هستند كه مقاصد اقتصادي دارند. فراموش نكنيم نمايشگاه كتاب فرانكفورت، مركزي اقتصادي است و با انگيزه‌هاي اقتصادي برپا مي‌شود، هرچند پيامدهاي فرهنگى غني‌اي هم در بر دارد اما مسلما مهم‌ترين هدف برگزاري اين نمايشگاه، اقتصادي است. بنابراين ناشران بسياري با اين انگيزه در نمايشگاه حضور پيدا مي‌كنند و مسلما زماني به غرفه ايران مراجعه مي‌كنند كه بتوانند از تعامل با شركت‌كنندگان، ناشران، مولفان و نويسندگان درآمدي كسب كنند و يك اتفاق اقتصادي را رقم بزنند. به اين ترتيب متوجه مي‌شويم اگر بخواهيم تعداد بازديدكنندگان خارجي افزايش پيدا كند، هم بايد برنامه‌هايي داشته باشيم كه از جاذبه‌هاي بيشتري براي پاسخگويي به نيازهاي كساني كه به فرهنگ و ادبيات كشور ما علاقه‌مند هستند، برخوردار باشند و از سوي ديگر بستر مساعدي را ايجاد كنيم براي آن دسته از ناشراني كه با اهداف اقتصادي به اين غرفه مراجعه مي‌كنند.»
گرنت ايران شروع خوبي داشته است
برخي ناشران معتقدند گرنت ايران ـ طرح حمايت از ترجمه و انتشار كتاب‌هاي ايراني در ديگر كشورها ـ در خارج از كشور به خوبي معرفي نشده است و در نشست خبري نمايشگاه كتاب تاكيد شد اين طرح حتما در نمايشگاه فرانكفورت بهتر معرفي خواهد شد، در ارزيابي اين موضوع، آموزگار مي‌گويد: «موضوع گرنت، موضوعي جهاني است و مي‌توان گفت اكثريت قريب به كل كشورهاي جهان از اين وسيله براي ترويج فرهنگ و ادبيات خود به ويژه در حوزه نشر استفاده مي‌كنند. حتما در حوزه‌هاي ديگر هم اين موضوع جريان دارد و به نوعي از جهاني شدن آثاري كه در كشورشان منتشر مي‌شود، حمايت مي‌كنند. خوشبختانه سرانجام، دولت ايران هم به اين موضوع توجه نشان داده و امسال براي نخستين بار طرح گرنت مطرح شده و فكر مي‌كنم شروع مناسبي داشته است و اين خود مي‌تواند انگيزه‌اي را فراهم كند براي جذب ناشراني كه اگر حتي ترجمه و انتشار آثار ايراني را سودآور نمي‌بينند، حداقل با دريافت بخشي يا تمام حق‌الترجمه كتاب، انگيزه بيشتري براي انتشار آن پيدا كنند. بايد بعد از بازگشت از نمايشگاه فرانكفورت، تمام تماس‌هايي را كه در اين ارتباط واصل شده جمع‌بندي و دسته‌بندي كنيم تا بتوانيم ارزيابي دقيق‌تري داشته باشيم كه تا چه حد راه را درست طي كرده‌ايم.»
امسال غرفه تركيه هم برنامه موسيقي داشت
انتقاد ديگري كه به حضور ايران در نمايشگاه‌هاي خارجي وارد مي‌شود، اجراي برنامه‌هاي حاشيه‌اي مانند موسيقي يا نمايش است كه برخي معتقدند اجراي اين برنامه‌ها بخشي از توجه بازديدكنندگان را جلب مي‌كند و باعث كم‌توجهي به كتاب مي‌شود. همين موضوع آخرين مبحثي است كه با محمود آموزگار در ميان گذاشته‌ايم: «البته من هم موافقم كه وقتي در نمايشگاه‌هاي كتاب شركت مي‌كنيم، توجه داشته باشيم كه كتاب محور اصلي غرفه ما باشد ولي اين به هيچ‌وجه منافي عرضه ديگر هنرهاي كشورمان نيست. جالب است كه امسال براي نخستين بار مي‌ديدم در غرفه تركيه كه كنار غرفه ما قرار داشت، به نمايش خوشنويسي پرداخته بودند و كسي آنجا نشسته بود و خط سابق تركيه را خطاطي مي‌كرد چراكه سال‌هاست خط ترك‌ها تبديل به لاتين شده و اين هنرمند در غرفه كشورش همان خط سابق را خطاطي مي‌كرد. اين قضيه نشان مي‌دهد در دل آن خط و رسم قديم زيبايي و هنري نهفته است كه در خط جديدشان نيست و در عين حال در افتتاحيه، اختتاميه و نيز روز ملي‌شان، برنامه موسيقي هم داشتند.»
قانون مصوب سال 48 مغايرتي با شرع ندارد
محمود آموزگار راهكارهايي هم براى اين موضوع ارايه مي‌دهد: « دغدغه‌هايي در كشورمان درباره پيوستن به كنوانسيون برن وجود دارد و ابهاماتي نيز در اين خصوص مطرح است كه لازم است به آنها توجه شود. به اين معنا كه با پيوستن به اين پيمان، ناچاريم مجموعه مقررات بين‌المللي را رعايت كنيم و شايد اين در كوتاه‌مدت آسيب‌هايي را به ما بزند كه نيازمند بررسي بيشتري است ولي در عين حال اعتقادم بر اين است كه بايد حقوق مولف را به رسميت بشناسيم. با توجه به اينكه قانون حمايت از مولفان مصوب سال 48 بعد از انقلاب هم كماكان معتبر است و فقهاي شوراي نگهبان هم آن را مخالف شرع اسلام تشخيص نداده‌اند و بنابراين حق مولف با توجه به اينكه مي‌تواند از زيان‌هاي رعايت نكردن حقوق مولف خارجي جلوگيري و به آن حوزه نيز تسري پيدا كند و بهترين شكلش اين است كه در قالب يك قانون ملي به تصويب مجلس شوراي اسلامي برسد و هر زمان كه مسوولان لازم دانستند، نمايندگان مجلس نسبت به اصلاح و حتي تغيير آن اقدام كنند و در اين فاصله كنوانسيون برن با دقت بيشتري مورد مطالعه قرار بگيرد و ابهامات آن رفع شود و در صورتي كه پيوستن آن به نفع ما تشخيص داده شد، اين كار را انجام دهيم.»