سارا معصومي
كمتر از يك هفته تا ضرب‌الاجل دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده درباره توافق هسته‌اي با ايران باقي مانده و تلاش‌ها در هر دو سوي اين ميدان سرعت گرفته است. درحالي كه دولت امريكا درباره چند و چون تصميم خود سكوت نسبي كرده و اظهارنظري درباره تصميم نهايي رييس‌جمهور صورت نمي‌گيرد اما رژيم اسراييل هر روز با به راه انداختن معركه‌اي تازه تلاش مي‌كند خطرات برنامه هسته‌اي ايران در گذشته و حال را يادآوري كرده و نتيجه‌گيري كند كه اين برنامه بايد براي مدت زمان بيشتري پس از 2025 تحت محدوديت قرار بگيرد. همزمان تلاش‌ها براي ارايه تعبيري منفي از نقش منطقه‌اي ايران نيز ادامه دارد و كشورهايي چون عربستان سعودي براي تشديد فشارها بر ايران در اين حوزه به سراغ كشورهايي چون مراكش رفته و آنها را براي قطع رابطه ديپلماتيك با تهران تحت فشار قرار داده‌اند. پيش‌بيني‌ها سرعت گرفته و گفته مي‌شود كه «احتمالا ترامپ زودتر از موعد 22 ارديبهشت تصميم نهايي خود را اعلام مي‌كند.» از جانب ايران نيز صداي واحدي مبني بر اينكه «توافق هسته‌اي ايران قابل بازگشايي مجدد نيست و تهران هيچ توافق مازاد هسته‌اي را نيز نمي‌پذيرد» به گوش مي‌رسد.
در اين ميان كشورهاي اروپايي در چند حوزه متفاوت و با توسل به چند راهكار برنامه خود را پيش مي‌برند. عده‌اي مانند فرانسه با طرح مساله مذاكره مجدد با ايران درباره برنامه هسته‌اي اين كشور پس از 2025 مشغول بخت‌آزمايي‌اند و همزمان با مذاكرات غيرهسته‌اي با تهران در دو حوزه منطقه‌اي و آزمايش‌هاي موشكي فعال هستند. عده‌اي نيز به دنبال يادآوري تبعات منفي زيرپا گذاشته شدن توافق هسته‌اي با ايران از سوي يكي از اعضا براي نظام منع اشاعه هسته‌اي و همچنين تاثير آن بر مذاكرات احتمالا نزديك با كره‌شمالي هستند. محمدجواد ظريف، وزير خارجه ايران در ويديويي كه 72 ساعت پيش منتشر شد در جامه رييس دستگاه ديپلماسي ايران با جهانيان سخن گفت و نه تنها اعلام كرد كه اروپا نبايد از جيب مردم ايران براي راضي كردن ترامپ براي باقي ماندن در توافق هسته‌اي هزينه كند بلكه يادآوري كرد كه اين شكل از باقي ماندن ترامپ در توافق هسته‌اي دردي را از ايران دوا نمي‌كند و واشنگتن با حفظ فضاي منفي پيرامون ايران در حقيقت اقدام به نقض تعهدات خود كرده است.
در چنين شرايطي برخي از رسانه‌هاي اروپايي مانند رويترز اعلام كرده‌اند كه كشورهاي اروپايي هرچند تلاش‌هاي خود را براي راضي كردن رييس‌جمهور امريكا ادامه مي‌دهند اما همزمان درحال آماده‌سازي طرح جايگزين براي برجام بدون امريكا هستند و به اصطلاح مي‌خواهند Plan B روي ميز بگذارند.
رويترز در اين باره مي‌نويسد: قدرت‌هاي اروپايي هنوز هم به دنبال اين هستند كه طرحي را براي جلب نظر دونالد ترامپ براي باقي ماندن وي در برجام در اختيار او قرار بدهند اما همزمان تلاش براي مصون‌سازي رابطه تجاري اروپا با تهران را هم آغاز كرده‌اند تا در شرايطي كه دونالد ترامپ ناقوس‌ها را براي خروج از توافق با ايران به صدا درآورد شرايط براي نگاه داشتن تهران در اين توافق مهيا باشد. اروپاييها مي‌گويند از تصميم نهايي ترامپ خبر ندارند اما به نظر مي‌رسد كه احتمالا 4 ماه تلاش تروييكاي اروپايي براي نجات توافق هسته‌اي با ايران ره به جايي نخواهد برد و رييس‌جمهور امريكا در نهايت راي به خروج از اين توافق مي‌دهد. فرانسه، بريتانيا و آلمان مي‌خواهند طرحي را براي سختگيري بيشتر بر ايران آماده كرده و در مدت زمان باقي مانده در جريان مذاكرات با وزارت خارجه امريكا اين طرح را عملياتي هم بسازند. رويترز به نقل از چند منبع آگاه نوشته كه احتمالا تلاش‌هاي كشورهاي اروپايي براي راضي كردن ترامپ راه به جايي نخواهد برد و در نتيجه مسير دومي براي محدود‌سازي تبعات منفي ناشي از خروج واشنگتن از توافق هسته‌اي آغاز خواهد شد. يك ديپلمات اروپايي در اين باره به رويترز مي‌گويد: ما هنوز يك هفته فرصت براي ادامه گفت‌وگو با همتاي امريكايي خود داريم اما فكر نمي‌كنم دليلي براي خوش‌بيني وجود داشته باشد.
توافق سياسي كه امريكا و اروپا به دنبال حصول آن هستند ايران، روسيه و چين را كه ديگر اعضاي مذاكرات هسته‌اي هستند در برنمي گيرد و تهران نيز بارها تاكيد كرده كه اين توافق را حتي در صورت حصول آن براي خود لازم‌الاجرا نمي‌داند؛ در توافقي كه اروپا به دنبال آن است نگراني‌هاي ترامپ درباره فعاليت‌هاي موشكي ايران، فعاليت‌هاي منطقه‌اي اين كشور در سوريه و يمن و همچنين تمديد تاريخ‌هاي انقضاي تعهدهاي ايران مورد توجه قرار خواهد گرفت. اين در حالي است كه ايران بارها بر لزوم جداسازي مساله هسته‌اي از ساير اختلاف‌ها با غرب تاكيد كرده و همچنين مي‌گويد كه امريكا در تنها توافق موجود با تهران در 4 دهه گذشته پايبند نبوده؛ لذا سابقه خوبي از خود براي تداوم اين مذاكرات به جا نگذاشته است.
رويترز به نقل از منابع آگاه در اين زمينه مي‌نويسد: در حالي كه اروپاييها و امريكايي‌ها در حال كاستن از اختلاف‌ها با يكديگر درباره ايران هستند اما هنوز هم در مساله تمديد تعهدات هسته‌اي ايران پس از سال 2025 با هم در جنگ و جدال به سر مي‌برند. يك ديپلمات ارشد اروپايي در اين باره به رويترز مي‌گويد: ما تلاش مي‌كنيم به فرمولي صحيح برسيم كه در سايه آن انتظارهاي مقام‌هاي امريكايي نيز تامين شود و البته در تناقض با برجام نيز نباشد و نقض آن به حساب نيايد. شانس‌هايي براي رسيدن به چنين توافقي وجود دارد اما حتي اگر چنين توافقي حاصل شود بسيار بعيد است كه بتواند مانع از عقب‌نشيني امريكا از اين توافق شود.
يكي ديگر از چالش‌هاي اروپا با امريكا خواسته ترامپ است مبني بر اعطاي دسترسي بازرسان آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به سايت‌هاي نظامي ايران. يك منبع آگاه در اين باره به رويترز مي‌گويد: اين مساله هم‌اكنون در برجام وجود دارد اما ديدگاه دولت جديد امريكا اين است كه قيد آن كافي نيست البته اروپاييها با اين تعبير ترامپ موافق نيستند.
نااميدي از امريكا
امانوئل ماكرون، رييس‌جمهور فرانسه و آنگلا مركل، صدراعظم آلمان همچنان به تلاش‌ها براي راضي كردن رييس‌جمهور امريكا ادامه مي‌دهند اما در حالي كه دورنماي موجود اين است كه رييس‌جمهور امريكا در نهايت تصميم خود را خواهد گرفت و نمي‌توان اعتمادي به وي داشت، تلاش‌ها بيشتر روي مديريت بحران پس از خروج امريكا از توافق هسته‌اي متمركز شده است.
هرچند كه رييس‌جمهور فرانسه نيز مي‌گويد بايد تفاهمي وسيع‌تر ميان ايران و قدرت‌هاي جهاني حاصل شود، كشورهاي اروپايي به 12 سال مسير مذاكراتي نگاه مي‌كنند كه با تهران تاكنون آمده‌اند. مساله ديگر اين است كه توافق جديدي كه اروپا و امريكا از آن سخن مي‌گويند نبايد در تناقض با توافق هسته‌اي موجود روي ميز باشد و البته به گونه‌اي در اختيار ايران قرار بگيرد كه اين كشور را حاضر به نشستن دوباره پاي ميز مذاكرات كند. در حال حاضر تروييكاي اروپايي ضمن حمايت قوي از توافق هسته‌اي با ايران تاكيد كرده‌اند كه در صورت عقب‌نشيني واشنگتن از اين توافق باز هم در آن باقي خواهند ماند و همزمان تلاش خواهند كرد تا بر حجم رابطه تجاري با تهران در دوره پسابرجام نيز بيفزايند. به نظر مي‌رسد كه يكي از سناريوهاي روي ميز براي اروپاييها اين باشد كه از دولت امريكا بخواهند در صورت اصرار بر نبود در توافق با ايران، مكانيسمي را تعريف كند كه در سايه آن كمپاني‌هاي اروپايي در بخش‌هاي غيرنفتي به رابطه تجاري با تهران ادامه داده و تحت تحريم‌هاي امريكا قرار نگيرند. وزارت اقتصاد آلمان اعلام كرده منتظر تصميم ترامپ باقي مي‌ماند تا ببيند كه آيا بايد روند اعطاي تضمين به كمپاني‌هاي خود براي كار تجاري با ايران را متوقف كند يا خير. اين تضمين‌ها در حقيقت به معناي ضمانت دولتي به كمپاني‌هايي است كه با كشورهاي تحت تحريم كار مي‌كنند. اروپاييها پس از 4 ماه بحث و تبادل نظر با امريكا تلاش مي‌كنند با ايمن‌سازي رابطه تجاري خود با تهران به گونه‌اي ايران را راضي به باقي ماندن در توافق هسته‌اي كنند و مانع از عقب‌نشيني اين كشور از توافق شوند. مقام‌هاي متفاوت ايران اعلام كرده‌اند تا زماني در توافق هسته‌اي باقي مي‌مانند كه اين توافق به نفع آنها باشد. در چند روز گذشته مقام‌هاي متفاوتي در ايران از جمله سفير ايران در انگلستان هم راستا با سخنان اخير وزير خارجه در نيويورك تاكيد كرده‌اند كه اگر رييس‌جمهور امريكا تصميم به عقب‌نشيني از توافق هسته‌اي با ايران را عملي سازد، تهران روند بازگشت برنامه هسته‌اي خود به دوره پيش از حصول برجام را آغاز خواهد كرد و اين همان مساله‌اي است كه تروييكاي اروپايي به شدت نگران آن هستند.
يكي ديگر از راهكارهاي پيش روي اروپاييها اجرايي كردن سيستم ايمن‌سازي تجاري است كه در دهه 90 اعمال شد و در سايه آن كمپاني‌هاي اروپايي كه با ايران كار مي‌كنند تحت تحريم‌هاي واشنگتن قرار نخواهند گرفت. هرچند كه برقراري اين سيستم در چندهفته اخير مطرح شده و بحث‌هايي نيز در اين باره صورت گرفته است اما دو مقام اروپايي در اين باره به رويترز گفته‌اند كه حتي اجراي دوباره اين سيستم نيز بيشتر اقدامي نمادين براي به تصوير كشيدن تعهد اروپايي به توافق با ايران است و در عمل باز هم كمپاني‌ها از كار با ايران واهمه خواهند داشت و اعتقاد دارند كه در نهايت كار با تهران مي‌تواندريسكي براي اين كمپاني‌ها در مواجهه با امريكا باشد. رويترز به نقل از يك منبع ايراني نيز چنين استدلالي را تاييد كرده و مي‌نويسد: اين ايده‌هاي اقتصادي همه و همه براي نشان دادن تعهد اروپا به برجام خوب است اما حقيقت بر روي زمين اين است كه اگر اروپاييها تصميم بگيرند ميان ايران و امريكا يكي را انتخاب كنند آن انتخاب قطعا واشنگتن خواهد بود.
ترامپ تافته جدا بافته
رسانه انگليسي اينديپندنت نيز به تلاش‌هاي ترامپ براي پايان دادن به توافق هسته‌اي با ايران از زاويه ديگري نگاه كرده و عنوان كرده كه اين اقدام مي‌تواند منجر به تنش‌هاي منطقه‌اي و افزايش ضريب ناامني بين‌المللي شود. كيم سنگاپوتا از سردبيران بخش بين‌الملل اين رسانه نوشته است: «تمام اعضاي غيرامريكايي برجام مي‌گويند كه اين توافق كارايي فوق‌العاده‌اي داشته و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در گزارش‌هاي متعدد خود يادآوري كرده كه تهران به تمام تعهداتش پايبند بوده است، سرويس‌هاي اطلاعاتي غرب، روسيه و چين به اضافه دانشمندان هسته‌اي نيز مي‌گويند كه برجام مفيدبوده اما رييس‌جمهور امريكا همچنان عزم خود را براي نابودي اين توافق جزم كرده و به دنبال ناامن كردن بيشتر جهان است. حتي در داخل ايالات متحده نيز افكار عمومي در تضاد با ترامپ هستند و براساس آخرين نظرسنجي‌هاي انجام گرفته مشخص شده كه نرخ حمايت از برجام در داخل امريكا افزايش يافته و درحالي كه 56 درصد خواهان حفظ اين توافق هستند رقم مخالفان به 26 درصد رسيده است. اين نظرسنجي پس از آن انجام شد كه بنيامين نتانياهو، نخست‌وزير اسراييل در سخناني پر سر و صدا ادعاي افشاگري درباره برنامه اتمي ايران را مطرح كرد اما حقيقت آن است كه همه مدارك ادعايي بي‌بي قديمي بوده و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي 3 سال قبل به اين ابعاد از برنامه هسته‌اي ايران رسيدگي كرده است. برهيچ كس پوشيده نيست كه مخاطب سخنان نتانياهو، دونالد ترامپ رييس‌جمهور ايالات متحده بود. وي به دنبال دست و پا كردن توجيهي براي عقب‌نشيني ترامپ از توافق هسته‌اي و به اصطلاح موجه‌سازي اين مساله در افكار عمومي بود. با وجود تمام سر و صداهاي بي‌بي اما سه كشور اروپايي حاضر در برجام با ايران اعلام كردند كه در ادعاهاي نخست‌وزير رژيم اسراييل هيچ مدرك مستدلي وجود ندارد. در داخل اسراييل نيز 26 افسر سابق امنيتي و اطلاعاتي به اضافه رييس آژانس انرژي اتمي تاكيد كرده‌اند كه توافق هسته‌اي با تهران بايد حفظ شود. در داخل اسراييل نيز يك روزنامه حامي بي‌بي از اينكه جامعه بين‌المللي توجهي به افشاگري‌هاي نخست‌وزير رژيم اسراييل نكرده و آن را قابل توجه ندانسته انتقاد كرده است. با اين وجود به نظر مي‌رسد كه هرچه اين اطلاعات در داخل اروپا سر و صدايي بلند نكرد اما نمايش بي‌بي در واشنگتن مخاطبان خاص خودش را يافته است. رييس‌جمهور، مشاور امنيت ملي و وزير خارجه امريكا پس از سخنان بي‌بي همگي هم راستا با وي اظهارنظر كرده و مدعي شدند كه مخفي كاري‌هاي ايران قابل پذيرش نيست. با اين وجود نتيجه عقب‌نشيني امريكا از برجام تا چه اندازه خطرناك خواهد بود؟ آنتونيو گوترش، دبيركل سازمان ملل به اين سوال پاسخ داده و تاكيد كرده كه برهم خوردن توافق با تهران مي‌تواند ريسك بالايي از تنش و جنگ را به همراه داشته باشد. به نظر مي‌رسد كه آنچه گوترش نسبت به آن هشدار مي‌دهد در حقيقت هدفي است كه جان بولتون، مشاور امنيت ملي امريكا مو‌به‌مو دنبال مي‌كند. بولتون از حاميان سرسخت حمله به عراق بود كه در آن مورد نيز همه‌چيز بر پايه اطلاعات نادرست درباره تسليحات كشتار‌جمعي پيش رفت. بولتون اصولا از طرفداران توسل به گزينه نظامي است و شائول موفاز وزير دفاع (جنگ) سابق اسراييل مي‌گويد زماني كه بولتون سفير امريكا در سازمان ملل بود وي را براي حمله هوايي به ايران تحت فشار شديد قرار داده بود. هرچند كه امريكايي‌ها در اين مقطع از گزينه نظامي عليه ايران سخن چنداني به ميان نمي‌آورند اما در چند ماه آتي ترامپ با دو ضرب‌الاجل روبه‌رو است: نخستين آنها 12 ماه مه است كه در اين مقطع ترامپ مي‌تواند به اسقاط تحريم‌هاي هسته‌اي ايران پايان دهد. اگر ترامپ قلم خود را به اين سمت بچرخاند به اين معنا خواهد بود كه تحريم‌هاي هسته‌اي بر بانك مركزي ايران به جاي اوليه خود بازخواهند گشت و اين مساله مي‌تواند تمام كشورهايي را كه از تهران نفت خريداري مي‌كنند تحت شعاع قرار دهد. اصلي‌ترين نتيجه اين اقدام نيز اين خواهد بود كه بانك‌هاي بين‌المللي و كمپاني‌هاي مالي بزرگ در نتيجه ترس از تحريم‌هاي امريكا، خطر كار با ايران را به جان نخواهند خريد.
ضرب‌الاجل بعدي براي ترامپ و برجام 12 جولاي و يك روز پيش از سفر احتمالي ترامپ به لندن خواهد بود. در اين تاريخ نيز وي بايد اسقاطيه‌هاي تحريمي ديگري را تمديد كند و برخي از تحليلگران اعتقاد دارند كه تا آن زمان وقت براي كشورهاي غيرامريكايي حاضر در برجام براي چانه‌زني با ترامپ باقي است هرچند كه اگر ترامپ در تاريخ 12 ماه مه دست رد بر سينه اروپاييها بزند احتمال تغيير نظر در 12 جولاي بسيار ناچيز خواهد بود. اقدام ترامپ چه در ماه مه و چه در جولاي نقض فاحش برجام به حساب مي‌آيد. در چنين شرايطي براساس متن برجام، طرف‌هاي توافق مي‌توانند به ماده 36 درج شده در توافق براي طرح اختلاف مراجعه كنند اما تا آن زمان احتمالا كمتر كسي درباره چند و چون اين مكانيسم بحث خواهد كرد. ايراني‌ها دايره وسيعي از انتخاب براي واكنش نشان دادن به اقدام ترامپ را در اختيار دارند و يك مقام ارشد ايران مي‌گويد كه كاهش دسترسي‌هاي بازرسان آژانس به تاسيسات هسته‌اي ايران به گونه‌اي كه با ساير كشورهاي عضو ان پي تي (معاهده منع تكثير تسليحات اتمي) برخورد مي‌شود و همچنين آغاز غني‌سازي 20 درصد مي‌تواند از انتخاب‌هاي نخست تهران در برابر اقدام ترامپ باشد.
حرف‌هاي بيهوده بي‌بي
برهيچ كس پوشيده نيست كه مخاطب سخنان نتانياهو، دونالد ترامپ رييس‌جمهور ايالات متحده بود. وي به دنبال دست و پا كردن توجيهي براي عقب‌نشيني ترامپ از توافق هسته‌اي و به اصطلاح موجه‌سازي اين مساله در افكار عمومي بود. با وجود تمام سر و صداهاي بي‌بي اما سه كشور اروپايي حاضر در برجام با ايران اعلام كردند كه در ادعاهاي نخست‌وزير رژيم اسراييل هيچ مدرك مستدلي وجود ندارد. در داخل اسراييل نيز 26 افسر سابق امنيتي و اطلاعاتي به اضافه رييس آژانس انرژي اتمي تاكيد كرده‌اند كه توافق هسته‌اي با تهران بايد حفظ شود.