برجام بر سر دوراهي

جاده‌اي كه برجام طي نزديك به سه سال گذشته در آن حركت كرده، در 22 ارديبهشت به يك دوراهي خواهد رسيد. يكي از دو راه برجام را به سوي دره مي‌برد و راه ديگر بسيار ناهموار و كوهستاني خواهد بود.

قرار گرفتن در مسير نخست در صورتي محتمل است كه ترامپ به تهديد خود در 22 دي مبني بر عدم تمديد تحريم‌ها در 22 ارديبهشت عمل كند. در چنين صورتي، اعاده تحريم‌هاي اتمي يا ثانويه، به شرح مندرج در ضميمه 2 برجام، كه تعهد اصلي امريكا است، به معني خروج تدريجي امريكا از برجام خواهد بود. البته اين امر الزاما موجب نابودي برجام نخواهد شد چرا كه امريكا تنها يكي از 7 كشور طرف توافق است و لذا اين فرض كه ايران به همراه 5 كشور ديگر به اجراي برجام ادامه دهند، به لحاظ نظري غيرممكن نيست. اما چون اين تحريم‌هاي امريكا، به ويژه تحريم‌هاي مالي و نفتي فراملي، بود كه موجب بيشترين فشار شد، باقي ماندن تحت اين شرايط در برجام براي ايران چالشي بزرگ خواهد بود و مقامات ايران طي يكي دو هفته اخير يك صدا گفته‌اند كه چنين نخواهند كرد. اما مسير دوم موجب شكل‌گيري وضعيتي خاكستري و همزمان بسيار پيچيده و بغرنج خواهد شد. اين در شرايطي ممكن است كه مذاكرات امريكا، آلمان، فرانسه و انگليس طي سه ماه گذشته با موفقيت همراه شود و ترامپ نيز حاضر به تاييد نتايج آن بشود. طرح كلي مد نظر در اين چارچوب همان است كه ماكرون در جريان سفر اخيرش به واشنگتن ارايه كرد: يعني حركت در جهت يك چارچوب جديد با چهار محور اصلي شامل 1: حفظ برجام كنوني، 2: تدوين يك اصلاحيه با هدف «رفع نقايص» برجام از جمله حذف بند غروب، 3: اعمال محدوديت‌هايي بر برنامه موشكي ايران و صدور آن به دوستان منطقه‌اي و 4: كوشش در جهت «مهار ايران در منطقه» و جلوگيري از «دسترسي ايران به مديترانه از طريق سوريه.» فشرده واكنش ترامپ به ايده‌هاي ماكرون اين بود كه در كنفرانس مطبوعاتي مشترك گفت: «اگر چه امانوئل ايده‌هاي خوبي دارد، اما هيچ‌كس نمي‌داند من چه خواهم كرد. خواهيم ديد... كه آيا ممكن خواهد بود كه به يك توافق جديد بر يك مبناي قوي دست يابيم.» اين تعبير ترامپ مي‌تواند گوياي آمادگي او براي كار در اين مسير باشد. به ويژه اشاره او به «يك توافق جديد» از آن جهت مهم است كه او مي‌تواند نزد پايگاه راي خود در داخل كه بسيار به آن اهميت مي‌دهد، ببالد كه «يك توافق جديد» را جايگزين برجام اوباما كرده است. به موازات اين اظهارات نشانه‌هاي ديگري نيز وجود دارد كه حاكي از حركت جدي امريكا در چنين مسيري است. برايان هوك، مقام ارشد وزارت خارجه امريكا كه رييس تيم مذاكره‌كننده با آلمان، فرانسه و انگليس است، اخيرا به راديوي ان پي آر گفت كه «امريكا در تلاش براي افزودن بر برجام و نه نابودي آن است.» او گفت مذاكراتي با هدف تدوين «يك توافق جانبي» با آلمان، انگليس و فرانسه در جريان است كه «به بسياري از مشكلاتي كه ما با برجام داريم خواهد پرداخت.» وي ضمن اشاره به وجود شكاف‌هايي بين دوطرف گفت هنوز نمي‌توان گفت كه آيا موفق مي‌شويم يا خير. از طرفي، منابعي بدون ذكر نام مدعي‌اند كه در مذاكراتي كه طي سه ماه گذشته بين امريكا و سه كشور اروپايي در پاريس، لندن، برلين و واشنگتن صورت گرفته، پيشرفت‌هايي در ارتباط با 4 محور مورد اشاره ماكرون صورت گرفته است. گفته مي‌شود كه تاكنون دو پيش‌نويس توافق الحاقي به برجام در مورد محدود كردن برنامه موشكي ايران و فعاليت‌هاي ايران در خاورميانه تنظيم شده است. در اين رابطه، بين نمايندگان چهار كشور توافق شده كه در صورت آزمايش موشكي دور برد توسط ايران، تدابير تحريمي سختي اعمال شود. در مورد موشك‌هاي كوتاه‌برد و ميان‌برد ظاهرا اختلاف نظر ادامه دارد و گفته مي‌شود كه امريكا اصرار دارد كه 4 كشور در مورد يك سقف حداكثر 300 كيلومتري براي اين نوع موشك‌هاي ايران توافق كنند. ظاهرا امريكا بر مفاد رژيم كنترل تكنولوژي موشكي MTCR اصرار دارد كه تنها حدود 40 كشور عضو آن هستند. همچنين گفته مي‌شود كه چهار كشور توافق كرده‌اند كه ايران در صورت جلوگيري از دسترسي بازرسان آژانس به هر سايتي از جمله سايت‌هاي نظامي هدف تحريم قرار گيرد. ظاهرا پيشرفت‌هايي نيز در مورد تعريف يك ماشه براي اعمال مجدد تحريم‌هاي تعليق شده ذيل برجام در صورت توسعه برنامه اتمي ايران به حدي كه ساخت بمب اتمي در زماني كمتر از يك سال ممكن شود، صورت گرفته كه معني حذف آن مي‌تواند «بند غروب» برجام و دايمي كردن حد گريز هسته‌اي يك ساله موجود در برجام باشد. با اين حال مذاكره در اين مورد كه در صورت عدم پذيرش اين سقف توسط ايران چه اقدامي بايد صورت گيرد، ادامه دارد. دولت ترامپ اصرار دارد كه در چنين صورتي اعاده تحريم‌ها به‌طور اتوماتيك انجام شود. اما اروپايي‌ها مايل‌اند كه اين ماشه با در نظر داشت الزامات برنامه هسته‌اي صلح‌آميز ايران عمل كند. در صورت درستي اين گزارش‌ها، اگرچه اختلافات باقيمانده زياد نيستند، اما بسيار اساسي‌اند و همچنان اين احتمال كه اين روند به شكست بينجامد، وجود دارد.