موانع يك توافق
اميرعلي ابوالفتح
بعد از خروج امريكا از توافق هسته‌اي با ايران در 8 ماه مه 2018، هيچ‌گاه مواضع ايران و امريكا به اندازه اين روزها به هم نزديك نشده بود. هم جمهوري اسلامي ايران بر حل مشكلات دو كشور و كاهش تنش‌هاي دو جانبه و منطقه‌اي تاكيد دارد و هم ايالات متحده امريكا. با اين حال به نظر مي‌رسد مشكل باقي مانده بر سر برداشتن نخستين گام، بي‌اعتمادي و جدول زمان‌بندي توافقات است.
1 - گام نخست: جمهوري اسلامي بارها اعلام كرده است تا زماني كه امريكا به جنگ اقتصادي عليه ايران پايان ندهد و تحريم‌هاي هسته‌اي را برندارد، امكان هيچ مذاكره يا ديدار روساي جمهوري دو كشور وجود نخواهد داشت. در حالي كه امريكايي‌ها به كرات تاكيد كرده‌اند تا زماني كه ايران در رفتارهاي به نظر خود آنان «بدخواهانه خود» تجديدنظر نكند، امكان كنار گذاشتن سياست فشار حداكثري وجود نخواهد داشت.
به عبارت ديگر هر دو كشور منتظر هستند كه ديگري اولين گام را بردارد. رويكرد ترامپ به برجام، نحوه خروج امريكا از توافق هسته‌اي و سخنان رد و بدل شده ميان دو كشور طي دو سال گذشته، موضوع را به مساله‌اي حيثيتي براي دو كشور بدل كرده است. مقامات ارشد هر دو كشور نگران پرستيژ خود در سطح افكار عمومي داخلي و در ميان متحدان و رقباي خود هستند و از اينكه قدم اول را بردارند به‌شدت پرهيز مي‌كنند.
2 – ايران و امريكا طي 40 سال گذشته به‌شدت به يكديگر بي‌اعتماد بوده‌اند؛ با اين حال، اتفاقاتي كه در دو سال اخير در مناسبات تهران – واشنگتن رخ داد، ديوار بي‌اعتمادي را به‌شدت قطورتر و بلندتر كرد. دونالد ترامپ به عنوان رييس‌جمهوري امريكا مهر ابطال حضور اين كشور بر توافقي را زد كه به مدت قريب به 10 سال ميان ايران و شش قدرت جهاني با مشاركت اتحاديه اروپا در حال مذاكره بود و با قطعنامه شوراي امنيت سازمان ملل متحد تضمين شده بود. با اين حال، آنگونه كه سناتور جمهوري‌خواه، تام كاتن ماه‌ها پيش در نامه‌اي به مقامات ارشد ايران هشدار داده بود، رييس‌جمهوري بعدي – دونالد ترامپ – با چرخاندن نوك يك قلم، تعهدات پذيرفته شده از سوي رييس‌جمهوري قبلي - باراك اوباما - را ناديده گرفت. در حالي كه كمتر كسي تصور مي‌كرد دولت امريكا اين‌گونه يك توافق چندجانبه مهم را نقض كند. اين رفتار دولت كنوني امريكا در ذهنيت به‌شدت بي‌اعتماد مقامات جمهوري اسلامي ايران به امريكا تاثير ويرانگري برجاي گذاشت تا جايي كه اكنون حتي سرسخت‌ترين حاميان تنش‌زدايي با امريكا در ايران نيز از عمل به تعهدات واشنگتن در صورت رسيدن به توافقات جديد اطمينان ندارند. البته امريكايي‌ها نيز متقابلا ايراني‌ها را به عهدشكني متهم مي‌كنند و معتقدند اعتماد دولت قبلي امريكا به جمهوري اسلامي بر سر توافق هسته‌اي، خاورميانه را تسليم ايراني‌ها كرد. فارغ از صحت و سقم اين ادعا، دولت ترامپ نيز بارها اعلام كرده است به توافقي كه موجب اطمينان يافتن از مهار ايران نشود، تن نمي‌دهند.
3 – جدول زمان‌بندي توافقات: اكنون بعد از ماه‌ها اعمال فشار حداكثري از جانب امريكا بر ايران و مقاومت حداكثري ايران در برابر امريكا، به نظر مي‌رسد نشانه‌هايي از نرمش ميان طرفين ديده مي‌شود. دونالد ترامپ در ماه‌هاي اخير لحن توهين‌آميز و تحقيرآميز گذشته خود در مورد ايران را تا حدودي تعديل كرده است و رسانه‌هاي امريكايي نيز كنار گذاشتن جان بولتون از مقام مهم مشاور امنيت ملي كاخ سفيد را نشانه‌اي از تمايل واشنگتن براي رسيدن به توافق جديد با ايران برشمرده‌اند. متقابلا نيز مقامات ارشد ايران در سفر به نيويورك براي شركت در نشست سران مجمع عمومي سازمان ملل آمادگي خود را براي گفت‌وگو بر سر تغييرات جزيي در برجام و مباحث منطقه‌اي اعلام كرده‌اند؛ البته مشروط بر اينكه، امريكا نيز جنگ اقتصادي عليه ايران را كنار بگذارد. اكنون با توجه به دو مشكل فوق الذكر - برداشتن گام نخست و بي‌اعتمادي متقابل – دو طرف بر سر زمان اجراي توافقات احتمالي اختلاف نظر دارند. البته جمهوري اسلامي پيشنهاد داده است كه پروتكل الحاقي زودتر از موعد مقرر در برجام در مجلس شوراي اسلامي به تصويب برسد و در مقابل، كنگره امريكا نيز لغو تحريم‌هاي هسته‌اي ايران را تصويب كند. اما گويا دولت كنوني امريكا برخلاف دولت قبلي كه به حركت گام به گام طرفين بر اساس يك جدول زمان‌بندي شده دقيق عمل مي‌كرد، اعتقاد ندارد و حاضر نيست حل مشكل و رفع بي‌اعتمادي طرف مقابل، تعهدي بسپارد. البته برخي منابع آگاه در جريان مذاكرات پشت پرده در نيويورك عنوان كرده‌اند كه ترامپ وعده داده است در زمان ديدار با حسن روحاني، رييس‌جمهوري اسلامي ايران، در مورد لغو تحريم‌ها صحبت كند. اما عهدشكني امريكا با خروج از برجام و بي‌حاصل بودن مذاكرات رهبران امريكا و كره شمالي، ايران را مصمم كرده است كه پيش از هرگونه ديدار يا مذاكره با طرف امريكايي، تضمين‌هاي لازم را كسب كند. همين مشكلات نيز رسيدن به توافق ميان روساي جمهوري ايران و امريكا را با وجود حضور همزمان در يك شهر - نيويورك - و در يك ساختمان - مقر سازمان ملل متحد - اين اندازه دشوار و دست‌نيافتني كرده است.