سارا معصومي
در 48 ساعت گذشته شاهد ترافيك ديپلماتيك در تهران بوديم. از سفر محمدجوادظريف، وزير خارجه به مسقط پايتخت عمان به منظور شركت در مراسم تشييع سلطان قابوس، پادشاه فقيد اين كشور تا ميزباني رييس‌جمهور از امير قطر، وزيرخارجه پاكستان و نخست‌وزير سوريه. در حالي كه سطح تنش در منطقه غرب آسيا هر روز بيشتر از ديروز مي‌شود تلاش‌هاي همسايگان ايران و همچنين بازيگران منطقه‌اي براي كاستن از سطح تنش سرعت بيشتري گرفته است. در دو هفته گذشته ترور سردار سليماني در جريان يك عمليات تروريستي توسط امريكا و به تبع آن اقدام تلافي‌جويانه ايران در حمله موشكي به پايگاه عين‌الاسد، احتمال رويارويي ايران و ايالات متحده امريكا را بيش از پيش افزايش داده است. در كنار اين تحولات منطقه‌اي، برداشته‌شدن آخرين گام ايران در مسير كاهش تعهدات برجامي هم به حاشيه‌هاي سياسي پيرامون رابطه ايران و 1+4 به خصوص سه كشور اروپايي حاضر در توافق هسته‌اي با ايران (بريتانيا، فرانسه و آلمان) افزوده است. تهران از يك سو بايد از عهده سياست فشارحداكثري امريكا به شمول تحريم‌هاي گسترده و فشارهاي سياسي و امنيتي برآيد و از سوي ديگر تكليف خود با بازماندگان در برجام و فرجام اين توافق چندجانبه را مشخص كند. در اين ميان اروپايي‌ها با مواضع نامشخص و مبهم خود در برجام و رفتارهاي متناقض با تهران در پرونده‌هاي غيربرجامي مانند فعاليت‌هاي منطقه‌اي ايران و همچنين ايستادن در كنار دولت دونالد ترامپ در حمله تروريستي عليه سردار قاسم سليماني، ادامه مسير همكاري با تهران را پرسنگلاخ كرده‌اند. بر همين اساس رهبران برخي كشورهاي منطقه‌اي تلاش مي‌كنند در جريان رفت‌و‌آمد با مقام‌هاي ايراني به راه‌حل بينابيني براي كاستن از سطح تنش در منطقه غرب آسيا برسند. هرچند كه به نظر مي‌رسد ايران و امريكا در بن‌بست قرار گرفته‌اند و كاخ سفيد حاضر نيست به خواسته ايران مبني بر لغو تحريم‌ها و سپس گفت‌وگو در قالب 1+5 تن بدهد اما بسياري از كشورهايي كه رابطه حسنه‌اي با امريكا و اعتبار سياسي نزد ايران دارند، تلاش مي‌كنند حداقل از سطح تنش ميان ايران و امريكا بكاهند يا بحران را در مرحله مديريت شده قرار دهند. قريب به سه روز پيش بود كه روسيه براي نخستين‌بار در ملأ عام اعلام كرد حاضر است ميان ايران و امريكا ميانجيگري كند. امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه نيز كه آخرين طرحش براي آتش‌بس ميان تهران و واشنگتن به شكست انجاميد در تماس تلفني كه با حسن روحاني، رييس‌جمهور كشورمان داشت خواهان كاهش تنش در منطقه غرب آسيا و موافقت تهران براي مذاكره با واشنگتن و رياض شد. همزمان به نظر مي‌رسد كه بايد سفر ناگهاني امير قطر به تهران را كه تنها چندساعت پيش از حضور وي خبري شد و جزييات چنداني از چرايي آن در اختيار رسانه‌ها قرار نگرفت، هم به زنجيره تلاش‌ها براي كاهش تنش اضافه كرد. در چنين شرايطي سفر چندساعته شاه محمود قريشي وزير خارجه پاكستان به ايران پيش از حضور وي در رياض را هم بايد در همين راستا دانست.
ايران به دنبال شعله‌ور كردن جنگ در منطقه نيست
شاه محمود قريشي شامگاه يكشنبه پس از ديدار با حسن روحاني رييس‌جمهوري كشورمان با محمدجواد ظريف همتاي ايراني خود ديدار و گفت‌وگو كرد. مناسبات دوجانبه و مسائل منطقه به ويژه بحث كاهش تنش در خليج‌فارس از جمله موضوعات مورد گفت‌وگوي دو وزير خارجه بود.
در ديدار شاه محمود قريشي با رييس‌جمهور، روحاني با تاكيد بر اينكه بروز جنگ و تنش در منطقه مي‌تواند بسيار خطرناك باشد، تصريح كرد: جمهوري اسلامي ايران ضمن آمادگي كامل براي دفاع از منافع خود، هرگز به دنبال شعله‌ور كردن جنگ در منطقه نيست از اين رو در جريان عملياتي كه عليه پايگاه امريكايي داشتيم در واقع پاسخ به اقدام جنايتكارانه امريكا بود.
رييس‌جمهور با تاكيد بر اهميت گسترش و تعميق روابط تهران- اسلام‌آباد گفت: مرزهاي ايران و پاكستان بايد مرزهاي صلح و دوستي باشد و نبايد اجازه دهيم كه برخي گروهك‌ها مرزهاي ما را ناامن كنند.
قريشي: حادثه ترور شهيد سليماني بسيار غيرمنتظره بود
شاه محمود قريشي نيز در اين ديدار با تسليت شهادت سپهبد سليماني و حادثه سقوط هواپيماي مسافربري گفت: حادثه ترور شهيد سليماني بسيار غيرمنتظره و شوك‌برانگيز بود.
وزير خارجه پاكستان با تاكيد بر اينكه كشورش اجازه نمي‌دهد كه از خاك آن براي تهديد ساير كشورها به ويژه ايران استفاده شود، گفت: پاكستان خود را شريك صلح و ثبات براي جمهوري اسلامي ايران مي‌داند و به هيچ عنوان نمي‌خواهد شريك مناقشه‌اي باشد كه به منطقه و مخصوصا ايران آسيب برساند. معتقديم مرزهاي پاكستان و ايران مرزهاي صلح و دوستي است و بايد به همين شكل باقي بماند و مصمم هستيم با خرابكاراني كه تلاش مي‌كنند در اين زمينه خدشه وارد كنند مقابله كنيم.
تلاش پاكستان براي حفظ بي‌طرفي
همزمان با سفر وزير خارجه پاكستان به تهران، بسياري از رسانه‌هاي داخلي اين كشور در نوشتارهايي ضمن اشاره به تلاش‌هاي اسلام‌آباد براي كاستن از سطح تنش ميان تهران و واشنگتن و همچنين تهران و رياض بر بي‌طرفي پاكستان در اين منازعه‌ها تاكيد كردند. عدنان امير روزنامه‌نگار و نويسنده پاكستاني در تحليلي در اين باره مي‌نويسد: در جريان افزايش تنش ميان امريكا و ايران از زماني كه واشنگتن دست به (ترور) سردار سليماني زد، پاكستان به عنوان همسايه ايران تلاش كرد در راستاي تامين منافع ملي خود به دليل جمعيت قابل توجهي از شيعيان در اين كشور از اين منازعه فاصله بگيرد. پس از تنش‌هاي اخير ميان ايران و امريكا در نتيجه ترور سردار سليماني و اقدام تلافي‌جويانه ايران در پايگاه الاسد، شاه محمود قريشي وزير خارجه پاكستان در تاريخ 6 ژانويه اعلام كرد كه اسلام‌آباد در اين منازعه نه جانب تهران را مي‌گيرد و نه امريكا را. وي در جلسه‌اي كه در مجلس سناي اين كشور داشت تاكيد كرد كه كسي نمي‌تواند از زمين پاكستان براي حمله به كشوري ديگر استفاده كند. اظهارنظري كه مي‌توان آن را پيامي هرچند غيرمستقيم به دولت دونالد ترامپ دانست كه موضع‌گيري‌هايش احتمال جنگ را در منطقه افزايش داده است. در تاريخ 8 ژانويه، عمران خان نخست‌وزير پاكستان از وزير خارجه كابينه‌اش خواست كه در جريان سفري به تهران، رياض و واشنگتن به آنها اين پيغام را بدهد كه اسلام‌آباد بخشي از اين مناقشه نخواهد شد. با توجه به رابطه امريكا و پاكستان، اسلام‌آباد بيم اين را دارد كه واشنگتن به دنبال استفاده از خاك اين كشور براي حمله احتمالي به ايران باشد. در دهه 80 ميلادي از خاك پاكستان براي حمله به اتحاد جماهير شوروي استفاده شده بود. پس از حادثه 11 سپتامبر سال 2001 و حمله امريكا به افغانستان بازهم اسلام‌آباد در اين منازعه كنار واشنگتن ايستاد. كارشناسان مي‌گويند كه اين‌بار پاكستان نمي‌تواند در مقابله با ايران كنار امريكا بايستد چرا كه اين كشور جمعيت بالاي شيعيان را در دل خود جا داده است. اين شيعيان با ايران حس همدردي و نزديكي دارند. جيمز درسي از كارشناسان مسائل منطقه در اين باره مي‌گويد: با توجه به جمعيت شيعيان پاكستان، بهترين كار براي اسلام‌آباد اين است كه فاصله خود را با منازعه ميان ايران و امريكا حفظ كرده و در حاشيه بايستد.
ابوبكر صديق نيز در اين باره مي‌گويد: «در جهان ايده‌آل پاكستان نمي‌تواند به متحدي براي امريكا عليه ايران تبديل شود». بيانيه‌هايي كه دولتمردان پاكستاني داده و در آنها از تهران و واشنگتن خواسته‌اند كه وارد مرحله تنش‌زدايي از روابط شوند و همچنين پيشنهاد هايي كه اسلام‌آباد براي ميانجيگري داده در حقيقت نشان‌دهنده آگاهي پاكستان نسبت به خطرات ايستادن در يك سوي منازعه و فاصله گرفتن از موضع بي‌طرفانه است.
پاكستان همچنين به اين نتيجه رسيده كه بايد از هرگونه ائتلاف ضدايراني دور بماند و بر همين اساس اخيرا بر حجم همكاري‌ها با تهران براي تامين امنيت بيشتر مرزي افزوده است. تهران و اسلام‌آباد پس از 15 سال ناآرامي حاكم بر مرزهاي مشترك و تبديل شدن مناطق مرزي همجوار به محلي براي انجام عمليات‌هاي تروريستي سرانجام تلاش‌هاي همه‌جانبه‌اي را براي تامين امنيت 900 كيلومتر مرز مشترك در منطقه بلوچستان آغاز كردند.
با اين‌همه در مناقشه ميان ايران و امريكا، پاكستان بايد فاكتور ثالثي به نام عربستان سعودي را هم در نظر بگيرد. عربستان متحد پاكستان و همچنين منبع مالي اين كشور است. در ماه دسامبر، پاكستان از نشست كوآلالامپور كه محلي براي ديدار و رايزني رهبران كشورهاي اسلامي بود، دور ماند. گفته شده كه ايران، تركيه و مالزي سه ضلع اصلي اين نشست بودند. رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه فرداي برگزاري اين نشست اعلام كرد كه پاكستان پس از آنكه توسط عربستان سعودي با تحريم‌هاي اقتصادي تهديد شد از حضور در اين نشست حذر كرد. هرچند كه پاكستان رسما اين روايت را رد نكرد اما وزير خارجه اين كشور به گفتن اين جملات بسنده كرد كه اسلام‌آباد به منظور جلوگيري از شكاف در جهان اسلام در اين نشست شركت نكرده است. قريشي در اين باره گفت: اسلام‌آباد تصميم گرفته در اين نشست در شرايطي كه نتواند از اختلاف‌هاي ميان مالزي و عربستان بكاهد شركت نكند.
جيمز درسي در اين باره مي‌گويد: عربستان در گذشته نشان داده كه مي‌تواند بر پاكستان تاثير بگذارد. با اين‌همه مساله شركت كردن در نشست مالزي با ايستادن در كنار سعودي و مقابل ايران متفاوت است و رياض مي‌داند كه پاكستان به دليل ملاحظه‌هاي داخلي نمي‌تواند در اين معركه كنار عربستان قرار بگيرد. كارشناسان مي‌گويند كه پاكستان همچنان سياست رفتار متوازن در سياست خارجي را حفظ خواهد كرد تا اين تحولات نتواند تاثير منفي بر كريدور اقتصادي پاكستان و چين بگذارد. جيمز درسي اعتقاد دارد كه اگر تنش مستقيمي ميان امريكا و ايران (كه به چين نزديك است) اتفاق بيفتد مي‌تواند بر پيشرفت همكاري‌هاي چين و پاكستان در پروژه‌اي مانند جاده ابريشم تاثير بگذارد و جدول زمانبندي شده براي اتمام اين پروژه را تحت‌تاثير قرار بدهد. چين نيز به دليل منافعي كه در اين منطقه دارد تلاش مي‌كند مانع از وقوع هرگونه تنشي در منطقه شود. برخي كارشناسان مي‌گويند كه چين نيز از تلاش‌هاي پاكستان براي عدم همراه شدن در يك منازعه نظامي عليه ايران حمايت مي‌كند.
موهان ماليك، از اساتيد مطالعات استراتژيك در كالج دفاع ملي در امارات اعتقاد دارد كه اهميت قابل توجه ژئوپليتيك پاكستان در محاسبه‌هاي امنيت منطقه‌اي امريكا به دليل وضعيت موجود افزايش پيدا كرده است.
وي همچنين اعتقاد دارد كه چين مي‌تواند نقش مهمي در ممانعت از تشديد تنش در منطقه از طريق همكاري با ايران هم ايفا كند. ماليك در اين باره مي‌گويد: چين به عنوان بزرگ‌ترين خريدار صادرات ايران در حوزه انرژي و همچنين بزرگ‌ترين سرمايه‌گذار خارجي در ايران كارت‌هايي براي بازي در منطقه خاورميانه دارد. اينكه چين از نفوذ خود براي ممانعت از كاهش تنش ميان امريكا و ايران استفاده كند يا خير، پرسشي است كه پاسخ آن به گذشت زمان وابسته است.