مردم و سيلاب
مهدي زارع
تجربه سوانح طبيعي اخير در ايران نشان مي‌دهد كه وجود مردم مشاركت‌جو و مديران كارآمد كه از حادثه جان سالم به در ببرند يا بتوانند خود را سريعا به كانون حادثه برسانند، بسيار در كاستن از تبعات بحران موثر است. اين فرآيند البته بسيار خطرناك نيز مي‌تواند باشد، بدين معني كه در صورت از بين رفتن مديران كارآمد محلي يا در محل نبودن يا در دسترس نبودن نيروهايي كه امكان و توان مشاركت در پاسخ به سانحه داشته باشند، در آن صورت مي‌توان انتظار داشت تا تلفات گسترده‌تر رخ دهد. در مديريت نظم در نواحي آسيب‌ديده، در 48 ساعت اول پس از سانحه، سيلاب دي‌ماه 1398 در سيستان و بلوچستان كوتاهي‌هايي در هدايت خودروهاي امدادرسان و دسته‌بندي كردن امدادرساني به مردم مشاهده شد. اگر فعاليتي سازماندهي شده انجام نشود، خودروهاي امدادرسان با تجمع در مبادي ورودي مناطق آسيب‌ديده خود موجب انسداد راه و اختلال در امدادرساني مي‌شوند. بارش باران سيل‌آسا كه از شامگاه ۱۹ دي 98 در جنوب و جنوب شرق ايران آغاز شد، سه استان سيستان و بلوچستان، هرمزگان و كرمان را تحت تاثير قرار داد. در سيستان و بلوچستان، موجب جاري شدن سيلاب و تخريب زيرساخت‌هاي استان شد. ۱۴ شهرستان و ۸۵۰ روستا و راه ارتباطي اغلب روستاهاي منطقه آسيب اين سيلاب بوده‌اند. با فروكش كردن آب از ۲۳ دي، كار امدادرساني به سيل‌زدگان سريع‌تر شد. راه‌هاي روستايي بازگشايي شد، اما تا 10 روز بعد راه دسترسي ۲۰۰ روستا قطع بود. ۲۰ هزار واحد مسكوني در سيل آسيب ديدند و خسارتي حداقل 3 هزار ميليارد توماني به زيرساخت‌هاي استان وارد شد. هفت هزار راس دام نيز تلف شدند. اين روستاها اغلب در بستر رودخانه‌هاي فصلي قرار دارند و به همين دليل تا وقتي كه آب فروكش نكرد، امكان امدادرساني به صورت زميني وجود نداشت. روستاهاي محاصره شده در سيلاب در شهرستان‌هاي چابهار، كنارك، قصرقند، نيكشهر، فنوج و سرباز به ويژه مناطق عوركي، تلنگ، كاجو، توتان، محمدان، پيرسهراب، گرگان و سفيدكوه قرار داشتند. در استان سيستان و بلوچستان 7 سد مخزني و ۲۳ سد تغذيه‌اي در حال بهره‌برداري است كه سدهاي پيشين، زيردان، خيرآباد، شي‌كلك، ماشكيد و چاه نيمه‌ها از آن جمله است. حداكثر ۲ ميليارد مترمكعب آب را در 7 سد مخزني و ۲۳ سد تغذيه‌اي اين استان قابل مهار است. در بارش اخير حدود يك و نيم ميليارد مترمكعب آب در اين استان ذخيره‌سازي شده كه هم براي كشاورزي و هم براي آشاميدن و صنعت استفاده خواهد شد.
از سوي ديگر هم در سيلاب فروردين 98 و هم در دي‌ماه 98، حجم قابل ملاحظه‌اي از رسوبات دوران سوم زمين‌شناسي همراه سيلاب در مخازن سد‌ها نهشته شده‌اند و عملا بخشي از ظرفيت اين مخازن براي مهار سيلاب‌هاي بعدي با رسوبات اشغال شده و تاكنون فرصت كافي براي رسوب‌زدايي نبوده است. اين در حالي است كه بهار 99 و احتمالا سيلاب‌هاي بعدي در راهند.
از سوي ديگر قرارگرفتن در شرايط بحران، انسان‌ها را در موقعيت انفعالي قرار مي‌دهد. در شرايط ويژه نياز به تصميم‌گيري‌هاي آني (و صحيح) براي پاسخ صحيح به حادثه رخ داده وجود دارد. اين حادثه مي‌تواند از نظر ابعاد فاجعه، در حد تخريب كلي يا بخشي از يك شهر باشد. اعلام شد كه 92 هزار نفر آسيب‌ديده سيلاب- از ۲۰ دي تا پايان ماه- در اين استان توسط نجاتگران هلال‌احمر امدادرساني شدند. در پي سيل و آب‌گرفتگي در سيستان و بلوچستان ۹۳۳ روستا در ۱۵ شهرستان دچار آسيب شدند كه توسط 4500 نفر امدادگر در قالب ۹۴۰ تيم عملياتي امدادرساني شد. حدود 12 هزارنفر آسيب‌ديده سيلاب سيستان و بلوچستان در اين مدت اسكان داده شدند.
اين بحران‌ها را معمولا در ايران در غالب وقوع شرايط پيش‌بيني نشده يا غيرمترقبه دسته‌بندي مي‌كنند. ولي نگاهي به شرايط واقعا طبيعي در بسياري از نقاط كشور نشان مي‌دهد كه الزاما چنين شرايطي پيش‌بيني نشده يا غيرمترقبه نيستند و آسيب‌پذيري بالاي اجتماعي و زيرساخت‌هاي ما، به همراه اهمال و فراموشي است كه وقوع يك رخداد طبيعي را به صورت فاجعه درمي‌آورد.
مهم‌ترين اولويت‌هاي مورد نياز در مرحله امدادرساني و بازتواني در مناطق آسيب‌ديده براي مشاركت هدفمند و اهداي مستقيم به اين جوامع جهت اطلاع شامل خوراكي، اقلام غيرخوراكي و اقلام بهداشتي است. قابل توجه است كه همچنان جمعيت هلال‌احمر از مردم درخواست مي‌كند كه «به منظور حفظ كرامت انساني آسيب‌ديدگان از اهداي هرگ ونه اقلام دست دوم يا مستعمل به‌طور جدي خودداري شود». اين نشان مي‌دهد كه هنوز در نوع نگاه‌هاي بشر‌دوستانه در كشور مشكل داريم.
در كشوري مثل كشور ما براي مطالعه بحران عموما با رجوع به مطالب منتشر شده در مورد شرايط مشابه در مناطقي كه در معرض اين نوع فجايع طبيعي قرار گرفته‌اند، درصدد چاره‌جويي برمي‌آييم و اين در حالي است كه بيشتر مطالب منتشر شده در مورد كشورهاي توسعه يافته صنعتي و با ويژگي‌هاي فرهنگي كاملا متفاوت از شرايط ما منتشر شده‌اند. در چنين شرايطي است كه تلاش براي پياده كردن مدل‌هاي مديريت بحران ارايه شده براي اين جوامع در كشور ما بيشتر با شكست مواجه مي‌شود. سازمان داوطلبان هلال‌احمر آمادگي خود را به منظور جذب و هدايت منابع غيرنقدي اهدايي بر اساس اولويت‌هاي مناطق آسيب‌ديده در سيلاب، تسهيل‌گري و هماهنگي در چارچوب استانداردهاي عمليات امدادي اعلام كرد.
با توجه به ماده ۱۷۲ قانون ماليات‌هاي مستقيم، جمعيت هلال‌احمر اعلام آمادگي كرد تا تاييديه رسمي براي اقلام اهدايي موسسات خصوصي در چارچوب مسووليت اجتماعي شركتي، در صورت تحويل به شعب جمعيت هلال‌احمر در سطح كشور يا تشكل‌هاي مردم‌نهاد داراي مجوز جمع‌آوري و توزيع كمك‌هاي مردمي صادر كند. بايد براي شناخت مشكلات مديريت بحران در كشورهاي در حال توسعه به‌ويژه ايران، به ويژگي‌هاي فرهنگي و ساختار اجتماع و قوانين حاكم بر اين اجتماع‌هاي انساني توجه ويژه كرد.
براي بالا بردن بهره‌وري سيستم مديريت سانحه نياز به مدرن كردن راهكارها و واكنش‌هاي كنوني‌مان داريم. دو ويژگي اوليه در نظريه مدرن شدن اهميت اساسي دارند؛ نخستين ويژگي، باور به اين موضوع است كه مدرن شدن نويدبخش دورنماي نظم اجتماعي است كه از انسجامي مطلوب و عاري از تعارضات برخوردار باشد.
دومين ويژگي مهم نظريه مدرن شدن اين است، انسان‌هايي كه در نظام‌هاي اجتماعي به سر مي‌برند، منبع انرژي براي انجام كارهاي ضروري هستند و هرچند در زمان عادي بازيگراني با اهميت به حساب نمي‌آيند اما قادرند بر تغييرات اثر بگذارند در نتيجه، هرچند واقعيت اجتماعي از لحاظ مادي از موجودات انساني تشكيل شده است اما اين موجودات واقعا كنشگر به حساب نمي‌آيند، مگر آنكه به آنها نقش متناسب واگذار شود.