نظام متمركز تامين اجتماعي؛ رهيافتي به قرن جديد

نظريه سلسله مراتب نيازهاي «مازلو» يكي از نظريات غالب در حوزه مديريت، روانشناسي و انسانشناسي است. بر اساس اين نظريه توجه و اهتمام انسان‌ها به تامين نيازهاي خود، غالبا و عموما به ترتيب اولويت و از مراحل و سطوح بنيادي و اساسي يا پايه‌اي و حداقلي به مراحل و سطوح بالاتر و انتزاعي صورت مي‌گيرد. بر اساس اين نظريه چنانچه نيازهاي سطوح پايين‌تر برآورد نشود، انسان سراغ نيازهاي سطوح بالاتر نمي‌رود بر همين اساس نيز در خط‌مشي‌گذاري عمومي و دولتي و در طراحي و تدوين سياست‌هاي رفاهي، سياست‌هاي اجتماعي نيز همين رويكرد سلسله‌مراتبي نياز‌ها مدنظر قرار گرفته و مي‌گيرد. 
از همين منظر وفق اعلاميه جهاني حقوق بشر، اهداف سند توسعه هزاره و مقاوله‌نامه‌هاي بين‌المللي پذيرفته شده توسط ايران از جمله «سند كارشايسته»، تامين نيازهاي اساسي و اوليه و تضمين سطح حداقل خدمات حمايتي و سطح پايه پوشش‌هاي بيمه اجتماعي برعهده حاكميت‌ها و دولت‌هاست و به عنوان حق مردم و تكليف دولت‌ها محسوب مي‌شود. امري كه در بندهاي 9 و 12 اصل سوم و بندهاي 2 و 4 اصل 21 و بندهاي 1 و 2 اصل 43 و اصل 29 قانون اساسي تصريح شده است.  در سپهر نظام رفاهي مبتني بر قانون اساسي، احكام مندرج در اصول 3، 21 و 43 ناظر بر تكليف دولت در تامين و تضمين سطح پايه و حداقلي خدمات و حمايت‌هاي اجتماعي و پوشش‌هاي سطح پايه بيمه‌هاي اجتماعي است و در اصل 29 علاوه بر سطح پايه، به ساير سطوح بالاتر كه بايد مبتني بر مشاركت عمومي (مالي) افراد مستطيع و داراي شغل، كسب و كار و توان مالي و درآمدي كافي با دولت تضمين، اشاره شده است. خداوند تبارك و تعالي نيز در سوره قريش خطاب به كفار و بت‌پرستان مي‌فرمايد شما بايد به من ايمان بياوريد چون نيازهاي شما را تامين كردم (فلْيعْبُدُوا ربّ هذا الْبيْتِ، الّذي أطْعمهُمْ مِنْ جُوعٍ و آمنهُمْ مِنْ خوْفٍ- آيات 3 و 4 سوره قريش) كه اشاره به همين نيازهاي اساسي و اوليه (تامين آب و غذا) و امنيت (در مقابل مخاطرات) دارد و پر واضح است كه حكومت‌ها و دولت‌ها و به ويژه حاكميت اسلامي و دولت اسلامي مكلف و مبعوث به تامين و تضمين اين سطح از خدمات و پوشش‌ها براي آحاد مردم به‌طور اعم و براي اقشار ضعيف به‌طور اخص هستند.  اگر بخواهيم متناظر هرم سلسله مراتب نيازهاي مازلو را در حوزه تامين اجتماعي بيان كنيم و ترجماني از آن را در حوزه‌هاي مرتبط با نظام تامين اجتماعي نشان دهيم به همان سلسله مراتب نيازها در قالب نظام چند لايه تامين اجتماعي مبتني بر لايه‌بندي (امدادي، حمايتي و بيمه‌اي) و سطح‌بندي لايه بيمه‌هاي اجتماعي (پايه، مازاد و مكمل) مي‌رسيم. با اين تفاوت كه در هرم سلسله مراتب نيازهاي مازلو قاعده هرم بزرگ‌تر است، وليكن در هرم سلسله مراتبي نظام تامين اجتماعي به لحاظ جمعيتي بايد عكس اين حالت اتفاق بيفتد. به عبارت ديگر بايد نظام تامين اجتماعي ابتدا با رويكرد پيشگيري از افتادن مردم به ورطه فقر و آسيب اجتماعي و از بين بردن سرچشمه‌هاي توليد فقر و آسيب اجتماعي و سپس با رويكرد توانمندسازي، كارگستري و بازاجتماعي شدن افرادي كه قبلا به اين ورطه دچار شده‌اند و ممانعت از نسلي شدن و چرخه‌اي شدن فقر و آسيب، به نحوي عمل كند كه از جمعيت موجود در قاعده هرم كاسته شده و به افراد نائل شده به سطوح بالاتر هرم بيفزايد.  براي تحقق اين امر و ايجاد زمينه و بستر لازم براي ايفاي وظايف ذاتي حكومت و دولت در قبال آحاد مردم به ويژه اقشار ضعيف ‌بايد مراحل زير براي شكل‌گيري نظام متمركز تامين اجتماعي طي و انجام شود: 
- پايگاه اطلاعات ملي ايرانيان مبتني بر اطلاعات ثبتي و عملياتي و دربر‌گيرنده اطلاعات هويتي فرد و خانوار (كد ملي)، مكاني (كدپستي) و درآمدي (كد شغلي و كسب و كار) شكل بگيرد و از طريق پنجره واحد خدمت، تمامي دريافت‌ها و پرداخت‌هاي افراد در حوزه‌هاي حمايتي، بيمه‌اي، يارانه‌هاي اجتماعي، تسهيلات و كمك‌هاي اعطايي در آن  درج ، ثبت و ضبط  شود. 
- ضمن تمركز و تجميع يارانه‌هاي اجتماعي (معطوف به افراد و خانوارها)، سياست‌هاي بازتوزيعي متناسب براي تمام فعاليت‌ها (ماليات و حق بيمه عام) و نيز فعاليت‌هاي و اقدامات آسيب‌رسان به كيفيت زندگي مردم (ماليات اجتماعي) به‌ كار گرفته  شود. 
- يك پوشش فراگير در سطح پايه خدمات حمايتي و سطح پايه پوشش‌هاي  بيمه‌اي براي  همگان  برقرار  شود.
- بر اساس پرونده الكترونيك رفاه و تامين اجتماعي و انجام آزمون وسع، ميزان استطاعت (براي مشاركت مالي در تامين پوشش‌هاي بيمه‌اي) و استحقاق (براي تعيين نوع و ميزان كمك دولت) صورت  گيرد. 
- بسته خدمات، جامعه هدف، نوع و ميزان خدمت يا پوشش، سازوكار و ساختار ارايه خدمت، نحوه تامين مالي و مشاركت مالي ذي‌نفع در لايه‌ها و سطوح نظام متمركز تامين اجتماعي  مشخص  شود . 
- ايجاد عدالت در دسترسي به خدمات تامين اجتماعي و ايجاد عدالت در برخورداري از منابع عمومي بر اساس آزمون وسع و لايه‌بندي و سطح‌بندي خدمات صورت گيرد.
- از وقوع فقر و آسيب اجتماعي پيشگيري شود و افراد در معرض خطر مصون‌سازي شوند و با سرچشمه‌هاي توليد فقر  و آسيب  اجتماعي  برخورد  شود . 
- اولويت با توانمندسازي و كارگستري و تلاش براي خروج از تله فقر و آسيب اجتماعي و باز اجتماعي شدن (بازگشت به محيط خانواده، كار و جامعه) باشد تا  از نسلي شدن  فقر و آسيب  جلوگيري  شود.
- اولويت و محوريت به حوزه بيمه‌اي نسبت به حوزه‌هاي امدادي و حمايتي داده شود و حتي‌الامكان حمايت از طريق نظام  بيمه‌اي  صورت  گيرد. 
- پر واضح است كه در اين فرآيند، اولويت اساسي فراهم كردن سطح پايه خدمات حمايتي و پوشش‌هاي سطح پايه بيمه‌هاي اجتماعي براي آحاد جامعه در سطح حداقلي است. امري كه با تمركز و تجميع يارانه‌هاي آشكار (بالغ بر 140 هزار ميليارد تومان يارانه نقدي) و سمت‌دهي يارانه‌هاي پنهان به صورت هوشمند و هدفمند براي افراد و خانوارها (بالغ بر 100 هزار ميليارد تومان يارانه ارزي و بالغ بر 900 هزار ميليارد تومان ساير يارانه‌هايي كه به اسم حمايت از اقشار ضعيف به صنعت - بازارهاي مختلف اعطا مي‌شود و غالبا موتورهاي توليد رانت هستند) كاملا مقدور و در دسترس است و مقدمات آن طي سال‌هاي اخير در وزارت تعاون، كار و رفاه اجتماعي در قالب پايگاه اطلاعات رفاهي ايرانيان و پنجره واحد خدمات آن فراهم شده است. ايدون  باد.
عضو  و نايب رييس هيات مديره تامين ا جتماعي