يك هفته مانده
به ضرب‌الاجل ايران رايزني‌ها
براي بازگشت امريكا به توافق هسته‌اي به كندي پيش مي‌رود
اضطراب خاموش برجامي
شهاب شهسواري
يك هفته مانده به فرارسيدن ضرب‌الاجل ايران بر اساس «قانون اقدام راهبردي براي لغو تحريم‌ها و صيانت از منافع ملت ايران» به نظر مي‌رسد كه 6 كشور عضو برجام و امريكا همچنان در حال تعارف‌هاي رايج پشت درهاي بازگشت به تعهدات هستند. اظهارات ديپلمات‌هاي ارشد ايران و امريكا نشان مي‌دهد كه هيچ يك از طرف‌ها اراده‌اي براي اقدام‌هاي هيجاني و نمايشي ندارند و آنگونه كه به نظر مي‌رسد، قرار نيست در ساعت صفر 3 اسفند 1399 بمب خبري در مورد برجام منفجر شود و چشم طرف‌ها به روزها، هفته‌ها و ماه‌هاي پس از اين ضرب‌الاجل دوخته شده است. محمد جواد ظريف در مصاحبه با سي‌ان‌ان تاكيد كرده‌بود كه اساسا مساله زمان وجود ندارد و هرگاه كه امريكا به اجراي تمامي تعهداتش در برجام برگردد، ايران آماده است تا واكنش متناسب نشان دهد. ند پرايس، سخنگوي وزارت خارجه ايالات متحده امريكا هم گفته است كه امريكا در حال مذاكره با متحدانش، طرف‌هاي اروپايي برجام و كنگره است و ضرب‌الاجلي را براي بازگشت به توافق هسته‌اي به رسميت نمي‌شناسد.
دولت جمهوري اسلامي ايران اعلام كرده كه بر اساس قانون مصوب مجلس شوراي اسلامي از روز سوم اسفند ماه، يعني يكشنبه هفته آينده، اجراي داوطلبانه پروتكل‌هاي الحاقي پيمان عدم اشاعه را متوقف مي‌كند. ايران بر اساس برجام اجراي داوطلبانه اين پروتكل‌ها را پذيرفته بود و به گفته وزير خارجه جمهوري اسلامي ايران، بر اساس بندهاي 26 و 36 برجام، ايران حق دارد در صورت عدم اجراي تعهدات طرف‌هاي مقابل، اجراي بخشي از تعهدات خود در قالب برجام را متوقف كند. با اين حال به گفته مقام‌هاي ايراني، اجراي اين گام از اقدام‌هاي تقابلي ايران به معاني فروپاشي برجام يا خروج ايران از اين توافق هسته‌اي نيست.
ضرب‌الاجل مهم نيست بايد نخست سياست امريكا تدوين شود
باربارا اسلوين، پژوهشگر انديشكده شوراي آتلانتيك در اين خصوص به «اعتماد» مي‌گويد:«جو بايدن، رييس‌جمهور امريكا به وضوح تمايلش را براي بازگشت به ديپلماسي با ايران بيان كرده و راب مالي را كه يك فرد بسيار كاركشته است به مقام فرستاده ويژه در امور ايران منتصب كرده كه در حال رايزني‌هاي ضروري مقدماتي با متحدان و شركاي امريكاست.» او در مورد پيش‌بيني‌اش از زمان بازگشت امريكا به برجام و ضرب‌الاجل پيش روي ايران گفت:«درك مي‌كنم كه بسياري از افراد براي اين موضوع بي‌صبري مي‌كنند اما من تصور مي‌كنم كه رييس‌جمهور امريكا نبايد در مقابل ضرب‌الاجل‌هاي ايران خودش را ببازد. او بايد نخست چارچوب سياست خود را تنظيم كند و آنگاه با اين تماس بگيرد تا فرآيند بازگشت متقابل به تعهدات برجامي آغاز شود.» او در ادامه با اشاره به سياست امريكا براي گسترش برجام گفت:«در پي بازگشت متقابل به تعهدات، مي‌توان روي اين تعهدات افزود و امريكا برخي از مواد برجام را به ازاي رفع تحريم‌هاي بيشتر طولاني‌مدت‌تر كند.» او در خصوص مكانيسم توافقي براي بازگشت امريكا به برجام مي‌گويد:«اينكه چگونه مي‌توان به توافق بازگشت نبايد چندان پيچيده باشد به ويژه براي كساني كه خودشان از ابتدا اين توافق را مذاكره و نهايي كرده‌اند.»
امكان بازگشت امريكا به برجام قبل از 3 اسفند
هر چند نشانه‌هاي كمي براي حل و فصل همه مسائل ميان تهران و واشنگتن در مورد توافق هسته‌اي تا پيش از فرارسيدن ضرب‌الاجل ايران وجود دارد اما برخي از كارشناسان همچنان نسبت به احتمال بازگشت امريكا در يك هفته باقي مانده، خوش‌بين هستند. جان ولفشتال، مشاور پيشين جو بايدن در دوران خدمت او به عنوان معاون رييس‌جمهور به خبرگزاري فرانسه مي‌گويد:«اين احتمال وجود دارد كه پيش از 21 فوريه(3 اسفند) دو كشور با صدور بيانيه‌اي مشترك، اراده مشترك خود را براي بازگشت به اجراي كامل تعهدات اعلام كنند.» با اين حال اين مقام پيشين امريكايي كه در حال حاضر به عنوان فعال ضدتسليحات هسته‌اي در جنبشي با عنوان «گلوبال زيرو (صفر جهاني) » فعاليت مي‌كند، معتقد است كه امريكايي‌ها عملا همه اهرم‌هاي خود را به خاطر نگراني از نتيجه انتخابات آينده در ايران واگذار نمي‌كنند. او به آژانس فرانس‌پرس مي‌گويد:«من فكر نمي‌كنم كه ايالات متحده بگويد همه چيز را مي‌دهيم و بايد همه كار بكنيم چون ديگر بعد از انتخابات ماه ژوئن هيچ كاري امكان‌پذير نخواهد بود.»
رايزني‌هاي امريكا با شركا و متحدان
از همان روزهاي نخست آغاز به كار دولت بايدن، مقام‌هاي امريكايي از گفت‌وگو با متحدان و شركاي خودشان در خصوص بازگشت امريكا به برجام سخن مي‌گويند. تازه‌ترين خبر در اين مورد، رايزني تلفني آنتوني بلينكن، وزير خارجه امريكا با دومينيك راب، همتاي بريتانيايي‌اش است. بلينكن دو هفته پيش نيز در تماسي جمعي با وزراي خارجه 3 كشور اروپايي طرف برجام به صورت آنلاين در مورد توافق هسته‌اي با ايران گفت‌وگو كرده بود. «دومينيك راب» وزير امور خارجه انگليس روز يكشنبه گفت با همتاي امريكايي خود درباره برنامه هسته‌اي ايران گفت‌وگو كرده است. راب در مصاحبه با بي‌بي‌سي گفت:«تمركز من روي همكاري با دولت جديد [امريكا] است. ديروز با آنتوني بلينكن [وزير امور خارجه امريكا] درباره طيف گسترده‌اي از مسائل نظير برنامه هسته‌اي ايران و ديگر مسائلي همچون ميانمار صحبت كردم و به اين گفت‌وگوها ادامه خواهم داد.» همزمان با رايزني‌هاي وزير امورخارجه امريكا، رابرت مالي نيز با ديپلمات‌هاي ارشد كشورهاي منطقه خليج فارس و اروپا در خصوص برجام و توافق هسته‌اي با ايران رايزني كرده است.
متغير «مالي»
موضوع انتخاب رابرت مالي به عنوان فرستاده ويژه امريكا در امور ايران يكي از مسائلي بود كه در طول هفته‌هاي گذشته باعث بحث‌هاي زيادي در رسانه‌هاي امريكا شد. بسياري از كارشناسان مانند باربارا اسلوين، انتخاب مالي را يك متغير سرنوشت‌ساز در خصوص بازگشت امريكا به برجام و تعامل با ايران مي‌دانند اما تعدادي از نمايندگان تندروي جمهوري‌خواه دركنگره امريكا به اين انتخاب اعتراض كرده و برخي مخالفان برجام در واشنگتن، مالي را فردي هوادار جمهوري اسلامي ايران معرفي كردند. رابرت مالي به دليل عرب‌تبار بودن همچنين ديدگاه‌هاي چپ‌گرايانه‌اش به علاوه نقش او در توافق با ايران و ارتباط‌هايش با گروه‌هاي مقاومت منطقه از جمله حماس از سوي بخشي از جناح‌هاي سياسي در واشنگتن يك سياستمدار مطرود تلقي مي‌شود. اما اعتراض تندروها باعث نشد تا رييس‌جمهور امريكا از تصميم خود براي انتصاب مالي عقب‌نشيني كند. آنتوني بلينكن، وزير امورخارجه امريكا، شنبه شب با انتشار پيامي در حساب كاربري خود در شبكه اجتماعي توييتر از عملكرد رابرت مالي تمجيد كرد و نوشت:«آنتوني بلينكن عصر شنبه در يادداشت توييتري خود نوشت: از ديدن اينكه رابرت مالي، نماينده ويژه رييس‌جمهوري در امور ايران آغاز خوبي [براي ديپلماسي] در وزارت خارجه داشته است، خرسندم.» او افزود:«ديپلماسي اصولي بهترين راه براي اطمينان از عدم دستيابي ايران به سلاح هسته‌اي است.» بن رودز دستيار پيشين باراك اوباما، رييس‌جمهور پيشين امريكا در گفت‌وگو با نيويورك تايمز مي‌گويد:«رابرت مالي از آن مقام‌هايي نيست كه قرار باشد به اين ور و آن ور دوره‌گردي كند و همين جور بر حجم تحريم‌ها بيفزايد. در واقع انتصاب رابرت مالي به اين معناست كه اراده براي رسيدن به يك توافق وجود دارد.»
موانع پيش روي سياست برجامي بايدن
شاهد قريشي، تحليل‌گر پايگاه خبري ديفنس پرايوريتيز معتقد است كه يكي از دلايل حركت بي‌سر و صدا و كند دولت بايدن براي بازگشت به برجام، مشكلات داخلي در اين كشور است. او مي‌نويسد:«دولت بايدن بايد از پس تندروهاي كنگره، انديشكده‌هايي كه ادامه خصومت را ترجيح مي‌دهند، موسسات لابي‌گر و شركاي منطقه‌اي كه از شرايط جاري تحريم‌هاي شديد عليه ايران نفع مي‌برند، بر بيايد. اسراييل چندي پيش تهديد كرده كه اگر بايدن به برجام بازگردد، قصد حمله به ايران دارد. مقام‌هاي دولت بايدن، درس‌هايي كه از دوران اوباما گرفته‌اند را فراموش نكرده‌اند و به افكار عمومي اهميت مي‌دهند.» اين نويسنده ادامه مي‌دهد:«قطعا پنجره فرصت ديپلماسي با ايران براي هميشه باز نمي‌ماند اما اشاره‌هاي مهمي صورت گرفته است. مسير به سمت يك رويكرد متوازن به منطقه [غرب آسيا] و اجتناب از يك جنگ بدون پايان ديگر پيش پاي ما قرار دارد.»
يكي از مسائلي كه ممكن است مسير تصميم‌گيري امريكا به برجام را كندتر و پيچيده‌تر كند، اصرار دولت جديد امريكا بر فرآيند «تصميم‌گيري بين‌نهادي» است. دو هفته پيش، زماني كه رسانه‌هاي بين‌المللي خبري با مضمون «تشكيل جلسه اضطراري شوراي امنيت ملي امريكا براي تصميم‌گيري در مورد بازگشت به برجام» منتشر كرده بودند، سخنگوي كاخ سفيد توضيح داد:«چنين ديدارهايي يك بخش عادي فرآيند بين نهادي است كه شايد به خاطر 4 سال گذشته در اين ساختمان چندان آشنا نيست. … اما چنين جلساتي جلسات تصميم‌گيري نيست، جلساتي نيست كه در آن به نتيجه قطعي برسيم و جلسه‌اي نيست كه رييس‌جمهور امريكا در آن شركت كند.» مقام‌هاي دولت بايدن تاكيد مي‌كنند تمام تصميم‌هايي كه در مورد سياست خارجي گرفته مي‌شود بر اساس مشورت و رايزني با نهادهاي مختلف دولت امريكا و متحدان اين كشور اتخاذ خواهد شد و قرار نيست كه تصميم‌هاي مهم سياست خارجي به صورت هيجاني و با تصميم شخصي اعلام شوند. از جمله اقدام‌هاي اخير دولت امريكا كه از يك سو باعث مي‌شود كاغذبازي براي رفع تحريم‌هاي موجود عليه ايران اندكي كندتر و طولاني‌تر شود، تاسيس اداره هماهنگي‌هاي تحريم در وزارت خارجه امريكاست. اين دفتر جايگزين اداره هماهنگ‌كننده سياست‌هاي تحريمي است كه سال 2013 در دوران وزارت خارجه هيلاري كلينتون تاسيس شد و سال 2017 در دوران وزارت ركس تيلرسون به تعطيلي كشيده شد. بخش عمده تحريم‌هاي فله‌اي كه در دولت امريكا در دوران اوباما و ترامپ عليه ايران ايجاد كرده است در دوره‌اي وضع شده‌اند كه اين دفتر وجود نداشت. مسووليت ويژه اين اداره در وزارت خارجه امريكا اين است كه براي وضع يا رفع هر تحريم جديد، تعداد زيادي از متغيرها و شاخص‌هاي مورد نظر سياست خارجي امريكا را در نظر بگيرد.
تحرك ديپلماتيك در منطقه خليج فارس
هر اندازه كه برخي از كشورهاي منطقه خليج فارس براي جلوگيري از بازگشت طرف‌ها به توافق هسته‌اي تلاش مي‌كنند،گروهي ديگر هم هستند كه اميدوارند با كاهش تنش ميان ايران و امريكا، وضع منطقه آرام‌تر و باثبات‌تر شود. وزير خارجه قطر، محمد بن عبدالرحمن آل ثاني كه به تازگي با فرستاده ويژه رييس‌جمهور امريكا در امور ايران رابرت مالي و مشاور امنيت ملي رييس‌جمهور امريكا جيك سوليوان تلفني رايزني كرده در اظهاراتي از آمادگي قطر براي تنش‌زدايي و تسهيل فرآيند بازگشت به برجام سخن گفته است. به گزارش خبرگزاري رسمي قطر، محمد بن عبدالرحمن گفته است:«دولت قطر از طريق فرآيندهاي سياسي و ديپلماتيك براي بازگشت به توافق هسته‌اي تلاش مي‌كند تا تنش‌زدايي كند.»
سعيد بدر بن حمد البوسعيدي، وزير خارجه عمان نيز چند روز پيش در نشست آنلاين انديشكده شوراي آتلانتيك اعلام كرده بود كه كشورش آمادگي تسهيل گفت‌وگوها را ميان ايران و طرف‌هاي برجام براي بازگشت به اين توافق دارد. او تاكيد كرد كه عمان به بازگشت طرف‌ها به برجام خوش‌بين است و آماده است تا در صورت درخواست، زمينه گفت‌وگو ميان طرفين را ايجاد كند. در برابر اين اعلام آمادگي‌ها اما تعداد از كشورهاي منطقه، به ويژه عربستان سعودي و امارات متحده عربي، تلاش مي‌كنند تا امريكا را از بازگشت به تعهداتش در قبال ايران منصرف كنند.كان كاگلين، ستون‌نويس روزنامه انگليسي زبان نشنال در امارات متحده عربي در يادداشتي، استدلال دولت‌هايي چون امارات را مرتبط با مساله جنگ يمن توصيف مي‌كند و معتقد است كه بازگشت امريكا به ميز گفت‌وگو با ايران به امنيت عربستان سعودي و امارات همچنين مبارزه ادعايي با تروريسم آسيب مي‌زند. در يادداشت اين روزنامه اماراتي آمده است:«اگر بايدن موفق شود تا يك توافق جديد با ايران امضا كند بايد سياستي جامع در پيش بگيرد كه همه سوءرفتارهاي ايران را در بر بگيرد نه اينكه اشتباه اوباما را تكرار كند كه فقط به موضوع هسته‌اي ايران پرداخت.»