مناقشه قره باغ در منطقه قفقاز
اردوان اميراصلاني
ارمنستان، قرباني شكست نظامي اخير در قره‌باغ دچار تنش‌هاي جدي شده و مدتي است كه مردم مسيحي آن خواستار بركناري صدراعظم فعلي هستند.
نگاهي گذرا به درگيري پايان ناپذير همراه با خسارات سنگين قره‌باغ سرزمين محصور ارامنه در خاك آذربايجان با 150 هزار نفر سكنه ارمني بيش از 4400 كيلومتر مربع در جنوب شرقي قفقاز صغير امتداد دارد. در حالي كه اين منطقه همواره آرزومند استقلال يا حتي وابستگي به ارمنستان بوده است. از زمان سقوط امپراتوري شوروي در سال 1991 آذربايجان همواره اين سرزمين را به عنوان بخشي جدايي‌ناپذير از خاك خود در نظر گرفته است در حالي كه ارمنستان و آذربايجان هر دو از جمهوري‌هاي شوروي سابق هستند. اين اختلافات ارضي باعث وقوع درگيري‌هاي مكرر بين اين دو كشور شده است. ابتدا بين سال‌هاي 1988 و 1994 درگيري‌ها منجر به پيروزي ارامنه قره‌باغ شد كه اين منطقه را با حمايت ارمنستان به نام مياتسوم «وحدت» تصرف كردند اما جنگ به قيمت جان 30 هزار نفر تمام شد. به دنبال آن امتداد ارضي قره‌باغ با ارمنستان توسط كريدور لاچين پديد آمد. پس از شكست روند صلح آغاز شده توسط گروه مينسك(فرانسه، روسيه، ايالات متحده) جنگ 4 روزه در سال 2016 منجر به بي‌ثباتي عميق در منطقه شد. در سپتامبر 2020 نيروهاي آذربايجاني با حمايت نظامي تركيه و اسراييل به مواضع دفاعي ارمنستان حمله كردند. به رغم كارايي و تخصص فني ارتش ارمنستان، آذربايجان با حمايت تركيه و اسراييل بر مقاومت نيروهاي ارمنستان غلبه كرد. در واقع تركيه از تجارب خود در مبارزه با تروريسم در سوريه بين سال‌هاي 2016 و 2020 نهايت استفاده را كرد و
تجهيزات پيشرفته از جمله هواپيماهاي مهاجم بدون سرنشين، هواپيماهاي جنگي و سيستم‌هاي دفاع ضد هوايي را همراه با مزدوران سوري و ليبيايي به منطقه مورد مناقشه اعزام كرد. از سوي ديگر ارمنستان با تجهيزات منسوخ دوران اتحاد جماهير شوروي، فقدان پشتيباني هوايي و ناتواني در برابر سيستم‌هاي الكترونيك توان رويارويي با دشمن آذربايجاني خود را نداشت. جنگ دوم قره‌باغ كشور را غرق در آتش و خون كرد. تلفات حملات رعدآساي 44 روزه حدود 6000 كشته از هر دو طرف تخمين زده مي‌شود. از زمان استقلال دو كشور، آمار تلفات درگيري‌ها حدود 36 هزار كشته و يك ميليون آواره است. در مواجهه با اين نابساماني، ارمنستان آتش بس درخواستي روسيه را در نوامبر 2020 امضا كرد و بدين ترتيب شكست رسمي اين كشور ثبت شد. معاهده صلح با حمايت كرملين واگذاري مناطق اشغالي توسط ارمنستان از سال 1944 به آذربايجان را دربر دارد و تنها حدود يك چهارم آنچه كه در گذشته جمهوري قره‌باغ بود براي ارامنه باقي مانده است.
آذربايجان و روسيه، برندگان بزرگ درگيري- از آنجا كه باكو تقريبا تمام مناطق قره‌باغ را به دست آورد و مسكو نيز اقتدار خود بر قفقاز را بازيافت بدون شك آذربايجان و روسيه برندگان بزرگ اين جنگ هستند. به رغم موضع طرفداري از ارمنستان، روسيه با مديريت درگيري اطمينان حاصل كرده كه با موقعيت اروپايي- آسيايي خود قادر به مقابله با جاه‌طلبي‌هاي سلطه‌طلبانه تركيه است. تركيه پاداش حمايت خود را با ايجاد يك كريدور بين آذربايجان و تركيه كه براي اولين بار دو كشور را به هم متصل مي‌كند، دريافت كرد. به محض بازيابي سرزمين‌ها، آذربايجان پروژه‌هاي بزرگي مانند احداث فرودگاه، بزرگراه و راه‌آهن براي اتصال شهر شوشا به كشور را به موازات عمليات مين‌زدايي و خنثي‌سازي توپ‌هاي منفجر نشده كه احتمالا حدود 10 سال به طول مي‌انجامد، آغاز كرد. علاوه بر خسارات جنگ و خطرات پاك‌سازي مين بايد با تاسف به آسيب‌هاي جسماني طولاني‌مدت و صدمات زيست‌محيطي ناشي از استفاده از بمب‌هاي فسفري نيز اشاره شود. به عنوان مثال جنگل‌ها و آب‌هاي زيرزميني آلوده در استپاناكرت ديگر قادر به تامين نيازهاي حياتي ساكنين و جانوران منطقه نيستند. قطعات فسفري باقيمانده در خاك كه طي عمليات مين‌زدايي خارج مي‌شوند نيز باعث آلودگي هوا مي‌شوند.
صدر اعظم ارمنستان در منگنه - چند روزي است كه اوضاع سياسي در ارمنستان متشنج است. پس از انقلاب مخملي مردم ارمنستان در سال 2018 با هدف پاك‌سازي سياستمداران فاسد به نظر مي‌رسد، اوضاع براي صدراعظم ارمنستان، نيكول پاشينيان تغيير كرده است. در روزهاي اخير هزاران نفر از معترضان به شكست ارمنستان كه از نوامبر گذشته رسميت يافت به خيابان‌ها آمده و خواهان استعفاي صدر اعظم نيكول پاشينيان هستند. رييس‌جمهور آرمن ساركيسيان اساسا داراي نقش تشريفاتي است. در ماه نوامبر ارتش از رييس دولت درخواست كرد شرايط آتش بس مورد مذاكره با ولاديمير پوتين حتي اگر به قيمت از دست دادن مناطق وسيعي از خاك كشور باشد را بپذيرد. اين تسليم منجر به اعتراض مخالفاني شد كه توسط پليس سركوب شدند. در حالي كه ارتش تا آن زمان از رييس دولت پشتيباني مي‌كرد، نخستوزير ارمنستان تيگران خاچاتريان، معاون نيروهاي مسلح را بركنار كرد. او ادعاي نخستوزير مبني بر عدم موفقيت موشك‌هاي اسكندر كه روسيه در زمان جنگ در اختيار ارمنستان قرار داده بود را مورد تمسخر قرار داد. ارتش در كنار مخالفان خواهان استعفاي نخستوزير و جلوگيري از جنگ داخلي است. نيكول پاشينيان ارتش را به تلاش براي كودتا متهم كرد و طرفداران خود را به اعتراضات خياباني فراخواند. به دنبال اين فراخوان حدود 20 هزار نفر از هواداران او با هزاران معترض خواهان استعفاي رييس دولت كه در چادر مي‌خوابيدند و با برپايي موانع، خيابان‌هاي اطراف پارلمان را مسدود كرده بودند، درگير شدند. در مواجهه با تنش‌هاي برخاسته در پايتخت ارمنستان ايروان، ند پرايس سخنگوي وزارت خارجه امريكا از نيروهاي مسلح خواست تا در امور سياسي كشور مداخله نكنند. كرملين نيز با اظهار نگراني از وضعيت ارمنستان خواستار برقراري آرامش شد. تركيه نيز به نوبه خود اقدام به كودتا را به شدت محكوم كرد.
با افزايش تنش‌هاي سياسي و ديپلماتيك، موضوع بازگشت آوارگان آذري نيز مطرح است. با اين حال به نظر مي‌رسد احتمالا اين آوارگان بايد منتظر پايان عمليات مين‌روبي باشند كه احتمالا چندين ماه به درازا مي‌كشد. دو هزار سرباز روس نيز براي اطمينان از ثبات نسبي به مدت 5 سال در منطقه باقي مي‌مانند.
آنچه مسلم است اين است كه هنوز پاياني براي درگيري‌ها متصور نيست.