عراقچي: در مسير قرار گرفتيم، ولي مسير پيش رو پر از سنگلاخ و مشكل است
سارا معصومي
روز گذشته دومين دور هجدهمين نشست كميسيون مشترك برجام در پايتخت اتريش پايان يافت. براساس توافق صورت گرفته ميان هياتهاي نمايندگي ايران، چين، روسيه، فرانسه، بريتانيا، آلمان و ايالات متحده امريكا كه از روز سهشنبه (17 فروردين) تا روز گذشته در وين رايزنيهاي زنجيرهاي را پيش بردند، دور آتي رايزنيهاي فني و حقوقي براي احياي توافق هستهاي روز چهارشنبه 25 بهمن ماه مجددا در پايتخت اتريش از سر گرفته خواهد شد.
نمايندگان ايران و 1+4 به عنوان بازماندگان در توافق هستهاي صبح روز گذشته به وقت تهران دوباره در گراند هتل دور هم جمع شدند تا گزارش رايزنيهاي فشرده صورت گرفته در دو كارگروه كارشناسي «رفع تحريم» و «نحوه بازگشت ايران به اجراي تعهدات برجامي» را بررسي كنند. به گزارش وزارت خارجه ايران، عباس عراقچي معاون وزير خارجه و رييس هيات ايراني، در اين نشست ضمن تاكيد بر اراده ايران براي ادامه تعاملات جدي، گفت: اين امر منوط به مشاهده اراده سياسي و جديت در طرفهاي مقابل است و در غير اين صورت، دليلي براي ادامه مذاكرات وجود نخواهد داشت. لغو كليه تحريمهاي امريكا كه در دوران رييسجمهور گذشته آن كشور وضع شدهاند، گام ضروري براي احياي برجام بوده و تنها پس از راستيآزمايي لغو اين تحريمها، ايران آمادگي دارد تا اقدامات جبراني خود را متوقف كرده و به اجراي كامل برجام بازگردد.
در پايان جلسه روز گذشته، توافق شد جلسه آتي كميسيون در سطح معاونان در روز چهارشنبه ۲۵ فروردين در وين برگزار شود و بلافاصله در چارچوب گروههاي كارشناسي، رايزنيهاي فني و تخصصي به صورت فشرده جهت تهيه و ارايه فهرست اقداماتي كه بايد از سوي همه طرفها در حوزه رفع تحريم و اقدامات هستهاي براي احياي برجام صورت گيرد، ادامه يابد.
اتحاديه اروپا: به تلاشهاي ديپلماتيك ادامه ميدهيم
اتحاديه اروپا بعد از پايان دومين دور نشست كميسيون مشترك برجام در وين، با صدور بيانيهاي گفت در اين گفتوگوها ابعاد بازگشت احتمالي امريكا به توافق هستهاي بررسي شد. براساس ترجمه خبرگزاري فارس، در اين بيانيه آمده است: «نشست كميسيون مشترك برجام روز جمعه به صورت حضوري ادامه پيدا كرد. كميسيون مشترك، مسووليت نظارت بر برجام را برعهده دارد. اين جلسه به رياست «انريكه مورا»، معاون «جوزپ بورل» مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا برگزار شد كه در آن نمايندگان ايران، فرانسه، انگليس، چين و روسيه حضور داشتند. سازوكارها جهت تضمين بازگشت به برجام و اجراي موثر آن نيز مورد بحث قرار گرفت. دو گروه كارشناسي رفع تحريم و اجراي مقدمات هستهاي نيز اقدامات خود را به اطلاع كميسيون مشترك رساندند. با توجه به بيانيه مشترك وزراي خارجه كشورهاي عضو برجام در تاريخ ۲۱ دسامبر ۲۰۲۰، اعضاي [كميسيون مشترك] بر اراده خود جهت تداوم تلاشهاي مشترك ديپلماتيك تاكيد كردند. هماهنگكننده [جوزپ بورل] به تماسهاي جداگانه با تمام كشورهاي عضو برجام و همچنين امريكا ادامه خواهد داد. كميسيون مشترك، گروههاي كارشناسي را ملزم كرد تا اقدامات خود را ادامه داده و توافق كرد تا در هفته آينده مجددا در وين نشست برگزار كند.»
پس از پايان نشست روز گذشته، ميخاييل اوليانوف، نماينده روسيه در سازمانهاي بينالمللي مستقر در وين در توييتي از حصول پيشرفت اوليه در گفتوگوها خبر داد و نوشت: كميسيون مشترك برجام پايان يافت. طرفهاي برجام كارهاي انجام شده در سه روز گذشته توسط كارشناسان را بررسي كردند و با رضايت پيشرفت اوليه حاصل شده را مورد توجه قرار دادند. كميسيون هفته آينده براي ادامه اين حركت مثبت، تشكيل جلسه خواهد داد.
نماينده چين در نشست كميسيون برجام هم بعد از پايان اين نشست گفت: گفتوگوها درباره توافق هستهاي در مسير درست پيش ميرود و ميزان اختلافات در حال كاهش است. امريكا بايد فورا وعده خود درباره برداشتن تحريمهاي يكجانبه عليه ايران را عملي كند.
رايزنيهاي فني عراقچي با رافائل گروسي
عباس عراقچي، معاون سياسي وزير خارجه كه رياست هيات ايراني را در رايزنيهاي وين برعهده داشت روز پنجشنبه همزمان با تداوم كار 2 كارگروه كارشناسي با رافائل گروسي، مديركل آژانس بينالمللي انرژي اتمي ديدار كرد. پيش از عراقچي، رابرت مالي نيز با گروسي ديداري دوجانبه داشت.
مديركل آژانس بينالمللي انرژي اتمي، پس از ديدار با معاون سياسي وزير امور خارجه در حساب كاربرياش در توييتر نوشت: «گفتوگويي مفصل با عراقچي، معاون وزير امور خارجه ايران، درباره رايزنيهاي فعلي و اقدامات دوجانبهاي كه در جريان هستند، انجام شد. آژانس بينالمللي انرژي اتمي در حمايت از برجام و ديگر مسائل، به راستيآزمايي و نظارت در سطح فني و تخصصي در ايران ادامه خواهد داد.»
ديدار عراقچي با گروسي در حالي صورت گرفت كه ايران و آژانس بينالمللي انرژي اتمي در حال حاضر در دو حوزه به تعامل با يكديگر نياز دارند. آژانس بينالمللي انرژي اتمي طبق متن برجام، مسووليت راستيآزمايي تعهدهاي هستهاي ايران را برعهده دارد. از سوي ديگر در يك سال اخير آژانس بينالمللي انرژي اتمي با استناد به اسنادي كه رژيم اسراييل دراختيار اين نهاد فني قرار داده و ادعا ميكند گوياي تخلف هستهاي ايران است تحقيقات جديدي را براي صحتسنجي اين ادعاها آغاز كرده است.
عباس عراقچي پس از ديدار با گروسي در گفتوگو با خبرگزاري صدا و سيما درباره محورهاي مورد بحث در اين ديدار گفت: در جريان مذاكراتي كه الان در حال انجام است، زماني به جمعبندي برسيم، وظايفي هم براي آژانس بينالمللي انرژي اتمي وجود دارد كه بتواند وظايفش را به خوبي انجام دهد و لازم بود ايشان (گروسي) را در جريان آخرين وضعيت مذاكرات قرار دهم و هماهنگي بيشتري بين ما به وجود بيايد براي زماني كه لازم است آژانس ورود پيدا كرده و نقش خودش را ايفا كند.
معاون سياسي وزير خارجه در ادامه افزود: تعامل بين ايران و آژانس بينالمللي انرژي اتمي درباره موضوعات مورد اختلاف و سوالاتي كه وجود دارد، ادامه خواهد يافت و اطمينان داريم در يك تعامل سازنده، اگر حسننيت وجود داشته باشد، انشاءالله اين مسائل ميتواند حل و فصل شود و ما براي هميشه اين مسائل را كنار بگذاريم.
رافائل گروسي در سال گذشته (1399) دو بار در شهريور و اسفند ماه به ايران سفر كرد. براساس توافقي كه در آخرين نشست شوراي حكام صورت گرفت، مقرر شد هياتي از آژانس به رياست معاون مديركل در ماه آوريل به تهران سفر كند كه برخي رسانهها روز پنجشنبه از تعويق اين سفر خبر دادند.
تغييراتي كه نشست وين ايجاد كرد
هجدهمين دور از نشست كميسيون مشترك برجام در حالي پايان يافت كه در حاشيه اين نشست هيات نمايندگي ايالات متحده به رياست رابرت مالي با هياتهاي 1+4 ديدار داشت. عليرغم حضور همزمان هيات امريكايي در وين، هيچ ديداري ميان هياتهاي نمايندگي ايران و امريكا صورت نگرفت و همزمان نماينده امريكا هم در دو دور نشست كميسيون مشترك برجام حضور نداشت. با اين همه حضور همزمان هيات امريكايي در وين در شرايطي كه وضعيت امروز برجام نتيجه سياستهاي دولت دونالد ترامپ، رييسجمهور پيشين ايالات متحده است، گوياي تحول جديد در روند تلاشها براي احياي توافق هستهاي بود. همزمان موافقت هياتهاي حاضر در وين براي ادامه روند رايزنيها به خودي خود گوياي پيشرفت در كار دو كارگروه كارشناسي است.
به گزارش «اعتماد»، نشست وين نوع پرسش مطرح درباره فرجام برجام را تا حدودي تغيير داد. تا پيش از برگزاري اين نشست، مهمترين پرسش اين بود كه آيا ايالات متحده در سايه رياستجمهوري جو بايدن قصد بازگشت به توافق هستهاي با ايران با همان چارچوب به دست آمده در جولاي 2015 را دارد يا خير؟ حضور هيات امريكايي در وين همزمان با برگزاري نشست حضوري كميسيون مشترك برجام و تشكيل دو كارگروه براي رفع تحريم و بررسي گامهاي هستهاي ايران منجر به تغيير اين پرسش شد و اكنون هياتهاي ايران، 1+4 و امريكا در حالي وين را به مدت 4 روز ترك ميكنند كه پرسش اساسي اين است: مختصات نقشه راه بازگشت به برجام كه در وين روي ميز قرار گرفته، چيست؟
هر چند كه نشست وين به دليل حضور همزمان هياتهاي نمايندگي اعضاي اوليه برجام در يك مكان آن هم پس از قريب به 4 سال بقاي برجام در اغما بيشتر به چشم رسانهها آمد اما اين نشست نتيجه دومينويي از رايزنيهاي پشت پرده و اعلام نشده در حداقل دو ماه اخير بود. تنها چند ساعت پيش از اعلام خبر برگزاري نشست وين بود كه رسانهها از نشست هياتهاي نمايندگي ايران و اروپا در فرانكفورت خبر دادند. نشستي كه گفته ميشود ايران در آن به صراحت طرح گام به گام بازگشت به برجام را رد و تاكيد كرده كه در هر نقشه راهي انتهاي مسير بايد كاملا مشخص باشد. پس از انتشار اين خبر به علاوه برگزاري آنلاين كميسيون مشترك برجام در جمعه گذشته بود كه رسانهها با استناد به تحولات جاري نوشتند كه ايران و امريكا از بنبست چه كسي گام اول را براي بازگشت به برجام بردارد، خارج شدند.
ابهام در جزييات اختلافهاي موجود ميان ايران و امريكا
پس از پايان نشست كميسيون مشترك برجام، رسانههاي غيرايراني به نقل از منابع ديپلماتيك ايراني و غيرايراني اخباري را درباره فضاي حاكم بر رايزنيها، اختلافهاي باقي مانده و پيشرفتهاي صورت گرفته منتشر كردند كه عملا راستيآزمايي اين ادعاها به دليل ابهام در جزييات نقشه راه روي ميز و عدم دسترسي خبرنگاران به هياتهاي حاضر در وين به دليل شرايط كرونا آسان نيست.
با اين همه به نظر ميرسد كه هر چند فضاي حاكم بر رايزنيها «سازنده و رو به جلو» توصيف ميشود اما نميتوان با قاطعيت از مثبت بودن كامل فضا و در دسترس بودن راهكار نهايي در بازه زماني كوتاهمدت صحبت كرد. نگاهي به سوژههاي مطرح شده به عنوان سرفصل اختلافها چند پرسش را پررنگتر از ساير نكتههاي ابهام ميكند:
1- آيا با توجه به سخنان هيات ايراني مبني بر عبور طرفين از راهكار گام به گام و پذيرش مخالفت ايران با اين گام در نشست كميسيون مشترك برجام، امريكا طرح ايران مبني بر برداشته شدن تمام تحريمها در يك گام را پذيرفته است؟ آيا امريكا پذيرفته است كه تمام تحريمهاي وضع شده در دوره دونالد ترامپ به شمول تحريمهايي كه برچسب غيرهستهاي خوردهاند را لغو كند؟
2- راستيآزمايي رفع تحريمها يكي از شروط اصلي ايران براي بازگشت به اجراي تعهدات برجامي است كه در توييت روز گذشته وزير خارجه ايران هم دوباره مورد تاكيد قرار گرفت. در چه شرايطي اين راستيآزمايي قابل انجام است و علاوه بر آن تهران به چه بازه زماني براي انجام اين راستيآزمايي نياز دارد؟ در پاسخ به اين سوال بايد توجه داشت كه راستيآزمايي لغو تحريمها صرفا با چند امضاي رييسجمهور بايدن و لغو تحريم روي كاغذ ممكن نيست.
3- امريكا چه شرايط زماني را براي بازگشت ايران به اجراي تعهدات برجامي مشخص كرده است؟ نميتوان با خوشبيني ادعا كرد كه واشنگتن حاضر به لغو تمام تحريمها و فرصت دادن به تهران براي راستيآزمايي اين امر پيش از بازگشت ايران به اجراي تعهدات باشد. در چنين شرايطي يا بايد يكي از دو طرف از خواستههاي اعلامي در رسانهها دور شده باشند يا راهكار ميانهاي كه براي هر دو طرف برد-برد باشد حاصل خواهد شد كه بايد ديد مختصات اين راهكار چيست.
تكرار موضع ايران درباره لغو تحريمها
مهمترين پرسش در فضاي سياسي ايران در چند روز گذشته نحوه لغو تحريمهاي امريكا عليه ايران و دامنه اين لغو است. در 48 ساعت گذشته عباس عراقچي و كاظم غريبآبادي، نماينده ايران نزد سازمانهاي بينالمللي در وين در دو گفتوگوي مجزا تا حدودي به اين پرسش پاسخ داده اما همان مواضعي را تكرار كردهاند كه ديپلماتها آن را مواضع حداكثري و قابل تغيير در پشت ميز مذاكره ميخوانند. عباس عراقچي، معاون سياسي وزير خارجه در گفتوگو با خبرگزاري صدا و سيما موضع ايران درباره لغو تحريمها را ترسيم كرده و گفت: «طبق مواضع اصولي جمهوري اسلامي ايران، در «كارگروه تحريم» درباره برداشته شدن يك جاي تحريمها به صورت دقيق مذاكره ميكنيم، چه تحريمهايي و چگونه و مشخصات آنها همه بايد دقيق روشن شود. تحريمهايي كه بايد برداشته شود از نظر ما شامل همه تحريمهاي برجامي و همه تحريمهاي دوران ترامپ ميشود. امريكا بايد همه اقداماتش را يكجا انجام دهد و بعد ما راستيآزمايي ميكنيم و بعد ايران هم اقداماتش را انجام خواهد داد.»
عباس عراقچي در گفتوگو با پرستيوي نيز بخش ديگري از موضع ايران را تكرار كرده و با رد پذيرش هرگونه اقدام گام به گام گفت: «تا وقتي امريكا تمام تحريمهاي اعمال شده را لغو نكرده و به برجام بازنگشته باشد، هيچ يك از فعاليتهاي هستهاي ايران به ويژه در حوزه غنيسازي نه متوقف ميشود و نه حتي روند كاهشي پيدا ميكند. غنيسازي ۲۰درصد ما اكنون با سرعتي حتي فراتر از سرعتي كه مجلس شوراي اسلامي در قانون خودش پيشبيني كرده بود، پيش ميرود و مواد غني شده ۲۰درصد در حال توليد است.»
كاظم غريبآبادي نيز در گفتوگو با پايگاه اطلاعرساني دفتر رهبري، منظور ايران از لغو تمام تحريمهاي امريكا را اينگونه توضيح داد: «تحريمهايي كه بايد برداشته شود، كاملا مشخص است. اولا، تمامي تحريمهايي كه برابر برجام لغو شد، ولي دولت امريكا مجددا آنها را اعمال كرد، بايد لغو شود. ثانيا، دولت ترامپ برخي تحريمهاي جديدي را علاوه بر تحريمهايي كه تحت برجام لغو شده بود، وضع كرد. اين تحريمها هم بايد لغو شود. ثالثا، تحريمهايي هست كه به بهانههاي غيرهستهاي وضع شد. اين تحريمها هم بايد بهصورت كامل رفع شود. براي ما اينگونه نيست كه مثلا رييسجمهور امريكا برخي فرمانهاي اجرايي را براي لغو تحريمها امضا كند تا اين اطمينان براي ما حاصل شود كه تحريمها واقعا رفع شدهاند. تحريمها نه روي كاغذ، بلكه بايد بهصورت عملي لغو شود. به همين دليل است كه رهبر انقلاب نيز بحث راستيآزمايي لغو تحريمها را مطرح كردند و تبديل به سياست جمهوري اسلامي ايران شد و در گفتوگوهاي مختلف هم منعكسشده و مورد تاكيد قرارگرفته و پيگيري ميشود.»
تكرار موضع ايران درباره جنس تحريمهايي كه بايد پيش از بازگشت تهران به اجراي تعهدات برجامي برداشته شوند به علاوه تاكيد بر روند راستيآزمايي در فضاي مجازي موجي از واكنشها را به دنبال داشت و در حالي كه برخي اين سخنان را موضع حداكثري دانستند اما برخي از كارشناسان اين موضوع را مهمترين و اصليترين سوژه اختلاف دانستند كه به آساني حل نخواهد شد.
پيامهاي تحريمي متناقض ايالات متحده
هرچند كه رابرت مالي و عباس عراقچي، روساي هياتهاي نمايندگي ايران و امريكا بدون هرگونه ديداري وين را ترك كردند اما مقامهاي هر دو كشور در چهار روز گذشته بيشترين پيامها را خطاب به يكديگر به شكل غيرمستقيم و البته از تريبون رسانهها رساندند. در حالي كه تهران همچنان بر لزوم لغو تمام تحريمها و راستيآزمايي اين اقدام امريكا پيش از هرگونه اقدام برجامي خود اصرار دارد، دولت بايدن دو سيگنال متفاوت در اين باره در 48 ساعت گذشته بروز داد. «ند پرايس» سخنگوي وزارت خارجه امريكا در نشست خبري روز پنجشنبه با دشوار خواندن گفتوگوها در وين گفت: «ما آمادهايم گامهاي ضروري براي بازگشت به پايبندي به برجام را برداريم كه شامل رفع تحريمهايي غيرمرتبط با برجام نيز ميشود اما ما هيچ مشوق يكجانبهاي به ايران ندهيم تا به [پايبندي به تعهداتش ذيل] توافق هستهاي بازگردد.»
اعلام آمادگي ند پرايس براي رفع تحريمهاي غيرمرتبط با برجام بلافاصله با واكنشهاي متفاوت در فضاي مجازي روبهرو شده و برخي آن را عقبنشيني قابل توجه واشنگتن در مسير احياي برجام خواندند. با اينهمه ادامه اظهارات پرايس و تكرار ادعاي دست داشتن ايران در اقدامهاي مخرب در منطقه باعث شد تا بسياري از كارشناسان نتوانند تمايل اوليه براي لغو تحريمهاي غيربرجامي عليه ايران را به سيگنال چندان قوي تعبير كنند. پرايس در اين باره افزود: «هنگامي كه بحث از اقدامات مخرب ايران، شامل حمايت از تروريسم، نقض حقوق بشر، موشكهاي بالستيك و حمايت از نايبان مطرح ميشود ما مقابله با آنها را ادامه خواهيم داد و تحريمها كماكان، ابزارهاي مهمي براي انجام اين كار خواهند بود.»
نياز به هنر ديپلماسي
ولي نصر، تحليلگر ارشد مسائل ايران در گفتوگو با «ديپلماتيك» ميگويد كه اعلام تمايل علني امريكا براي رفع تحريم ميتواند به كمك روند ديپلماتيكي بيايد كه در وين آغاز شد. به نظر ميرسد كه نتيجه نشست وين بيشتر از چيزي است كه تصور ميشد و دليل آن هم تغيير استراتژي امريكا است. امريكا مساله رفع تحريمها را كه پيش از اين نميپذيرفت روي ميز گذاشته است.
لورا روزن در ادامه اين گزارش مينويسد: مساله ترتيب گامهايي كه ايران و امريكا بايد براي بازگشت مشترك به برجام بردارند بسيار حساس است. به نظر ميرسد كه با توجه به فضاي سياسي حاكم بر واشنگتن و تهران، حل اين مشكل به «هنر ديپلماسي» نيازمند باشد. هنري روم از تحليلگران مسائل ايران در اين باره ميگويد: اگر قرار باشد كه مسير بازگشت به برجام ادامه پيدا كند تنها راه اين است كه هر دو طرف همزمان برداشتن گامها را آغاز كنند تا در يك تاريخ يكسان و تعيين شده بازگشت به برجام را اعلام كنند.
در حالي كه برخي از كارشناسان دليل تغيير موضع امريكا را نزديكي انتخابات رياستجمهوري در ايران ميدانند، يك مقام ارشد امريكايي در اين باره به لورا روزن ميگويد: زماني كه رقابتهاي انتخاباتي در ايران آغاز شود براي هرگونه پيشرفت در مسير احياي برجام به چند ماه زمان نياز خواهيم داشت.
اگر ايرانيها قبول ميكردند با هيات ما رودررو صحبت كنند كار سرعت بيشتري ميگرفت.
به گزارش «اعتماد»، اين دور از رايزنيهاي ايران، 1+4 و ايالات متحده در حالي به پايان رسيد كه هر كدام از هياتها بايد نتيجه كار دو كارگروه كارشناسي را به پايتختها منتقل كنند. طبيعتا اين جزييات در دو پايتخت تهران و واشنگتن بيش از ساير پايتختهاي كشورهاي عضو برجام به بحث و بررسي گذاشته خواهد شد. هر چند كه هنوز جزييات مسيري كه دولتهاي ايران و امريكا در وين براي احياي برجام در حال ترسيم هستند مشخص نيست و تا نهايي شدن نيز فاصله بسيار دارد اما اين روند هم در تهران و هم در واشنگتن مخالفان سرسختي دارد.
در چنين شرايطي ايران، 1+4 و امريكا نه تنها بايد در سايه ساعت شني به راه افتاده براي پايان برجام، فرمولي براي رفع تحريمها و بازگشت به تعهدات برجامي و همچنين راستيآزمايي هر كدام از آنها پيدا كنند بلكه بايد مراقب ادبيات مطرح شده در نقشه راه نيز باشند. بلندتر شدن ديوار بياعتمادي ميان ايران و امريكا در نتيجه سياستهاي خصمانه دولت ترامپ در چهار سال گذشته شرايط بازگشت به برجام را حتي از شرايط تلاش براي حصول اين توافق هم سختتر كرده است و در چنين شرايطي هنوز نميتوان با قاطعيت از احياي برجام در آينده نزديك خبر داد.
وزير خارجه ايران: تمام تحريمهاي ترامپ بايد برداشته شوند
محمدجواد ظريف، وزير خارجه ايران ساعتي پس از پايان اين دور از رايزنيهاي فني و حقوقي براي احياي برجام در وين با انتشار يك توييت نوشت: ايران مسيري منطقي براي پايبندي كامل به برجام ارايه ميكند:
ايالات متحده -كه اين بحران را موجب شده- بايد ابتدا به پايبندي كامل بازگردد.
ايران پس از راستيآزمايي سريع، اقدام متقابل خواهد كرد.
تمامي تحريمهاي ترامپ، ضدبرجام بودند و بايد رفع شوند، بدون توجه به تمايزات و نامگذاريهاي بيمنطق و خودسرانه تحريمها.