نخستين كارنماي «گالري قندريز»، چهارم تير ۱۳۴۳ برگزار شد
از تالار ايران تا گالري قندريز
معراج قنبري
قرار بود تالار جايي براي نمايش آثار هنري باشد، اما به محلي براي گفت‌وگو و بحث ميان روشنفكران تبديل شد. سال‌هاي دهه ۱۳۴۰ جلسه كانون نويسندگان، جلال آل‌احمد يك سرِ سالن و به‌آذين آن سوي ديگر، جماعتي نيز در اطراف‌شان. «محمدرضا جودت» در كتاب «تالار قندريز» در اين باره مي‌گويد: «اين جلسات از طريق گروه طرفه برگزار شد. روزي آقاي نوري‌علاء به من گفت كه كانون نويسندگان مي‌خواهد جلسه بگذارد و دولت هم اجازه نمي‌دهد. دنبال جايي هستند تا درباره اساسنامه خود صحبت كنند ولي جايي ندارند. آيا مي‌شود در تالار تشكيل جلسه داد؟ درخواست كانون نويسندگان را در جمع مطرح كردم و موافقت شد. سپس موضوع را به نوري‌علاء اطلاع دادم و قرار بر برگزاري جلسات كانون در تالار شد. به ما گفتند كه اگر خواستيد شما هم مي‌توانيد در جلسات حضور داشته باشيد، ولي در صحبت‌ها شركت نكنيد. ما هم بدمان نمي‌آمد كه حضور داشته باشيم.» اين جلسه‌ها از نظر حاكميت خلاف بود. كار به جايي رسيد كه كلانتري اعضاي تالار را خواست و تاكيد كرد كه جلسات كانون ديگر نبايد در تالار برگزار شود.
شكل‌گيري تالار ايران به فعاليت‌هاي اداره كل هنرهاي زيبا، براي تاسيس انجمن هنرهاي تجسمي در سال ۱۳۴۲ باز مي‌گردد. انجمني كه تاسيس نشد. نخست گروهي از هنرمندان گردهم آمدند و گالري صبا را تشكيل دادند. گروه ديگري از هنرمندان كه در جلسات ايجاد اين انجمن شركت مي‌كردند؛ براي حل مشكل عرضه آثارشان دور هم جمع شدند و تالار ايران را تاسيس كردند. منصور قندريز، مرتضي مميز، سيروس مالك، مسعود عربشاهي، صادق تبريزي و رويين پاكباز؛ حلقه اوليه اين گروه را تشكيل مي‌دادند. در ادامه فرامرز پيل‌آرام و محمدرضا جودت نيز به دعوت منصور قندريز به اين جمع پيوستند. قباد شيوا، فرشيد مثقالي، هادي هزاوه‌اي و پرويز محلاتي نيز با دعوت سيروس مالك اضافه شدند. اين ۱۲ نفر موسسان تالار ايران نام گرفتند. «حسن موريزي‌نژاد» در ابتداي كتاب تالار قندريز مي‌نويسد: «مميز و مالك وظيفه يافتنِ محلي براي نمايشگاه را برعهده گرفتند. جست‌وجوي آنها چندان طول نكشيد و مكاني مناسب براي اين منظور انتخاب شد كه مورد قبول جمع نيز قرار گرفت: «زيرزميني نسبتا وسيع در ساختمان شماره ۱۹۸، خيابان شاهرضا (انقلاب) مقابل ورودي اصلي دانشگاه تهران.» واژه فارسي «تالار» كه در آن سال‌ها رواج داشت به جاي «گالري» براي اين مكان برگزيده شد. نشانه‌اش را هم مرتضي مميز طراحي كرد. نخستين نمايشگاه در چهارم تير ماه ۱۳۴۳ با نمايش نقاشي‌هاي دوازده عضو موسس برگزار شد. پس از آن، نمايشگاه‌ها و اتفاق‌هاي مهم يكي پس از ديگري فرا رسيد و گذشت. پايان سالِ اولِ فعاليت نزديك بود و اختلاف‌هاي نهان آشكار شد. در اين زمان مالك، پيل‌آرام، تبريزي، هزاوه‌اي، محلاتي و عربشاهي از جمع جدا شدند. جودت در اين مورد مي‌گويد: «ما گروه خاصي نبوديم كه صاحب ايده يا نظريه مشخصي باشيم و چون نظر مشتركي هم بين ما نبود، همان سال اول نُه نفر از ما رفتند. در بحث‌هاي‌مان به يك چيز مشتركي نتوانستيم برسيم. بالاخره جواني بود و هر كسي گرايش خاصي داشت.» يك سال ديگر گذشت و تنها قندريز و جودت و پاكباز باقي مانده بودند. مدتي نگذشته بود كه قندريز نيز نه به خواست خود بلكه به جبر مرگ، جدا شد. او در ششم اسفند ماه ۱۳۴۴، در حال رانندگي در جاده كرج-چالوس، به دره سقوط كرد. پس از تصادف و درگذشت او، دوستان و ديگر موسسان تالار، نام «تالار ايران» را به «گالري قندريز» تغيير دادند. اين گالري در طول عمر فعاليت خود، به مسائل پژوهشي و تئوري اهميت زيادي مي‌داد، از اين رو چند كتاب و دو نشريه «بررسي» و «فصلي در هنر» را منتشر كرد. گالري در شهريور ماه ۱۳۴۹ به فعاليت خود در محل نخست پايان داد. پس از مدت كوتاهي در مكان جديد (خيابان دانشگاه، ساختمان شماره ۲۰)، فعاليتش را از سر گرفت. گالري در محل دوم نمايشگاه‌هاي مهمي را در حوزه هنرهاي تجسمي، از كارهاي هنرمندان جوان آن روز و شناخته‌‌شده امروز برگزار كرد. سال ۱۳۵۶ بارِ ديگر مكان گالري تغيير كرد. محل جديد در خيابان بخارست (احمد قصير)، كوچه ۱۸، زيرزمين ساختمان شماره ۱ بود. استقبال از نمايشگاه‌هاي تالار در مكان جديد با مشكل روبه‌رو شد و آخرين رويداد (نقاشي‌هاي داوود امداديان) در خرداد ماه ۱۳۵۷ برگزار شد، درنهايت گردانندگان اين گالري پايان عمر آن را اعلام كردند. اين گالري در طول عمر ۱۴ ساله خود، در زمينه نوآوري‌هاي فرهنگي و خلاقيت‌هاي جديد هنري، نقش موثري در هنر معاصر ايران ايفا كرد. براي مطالعه بيشتر درباره اين مكان به كتاب «تالار قندريز، تجربه‌اي در عرضه اجتماعي هنر» به كوششِ رويين پاكباز و حسن موريزي‌نژاد، مي‌توان رجوع كرد.
پژوهشگر تاريخ گرافيك