مرور ابعاد حقوقي سقوط هواپيماي اوكرايني

به‌رغم گذشت دو سال از سرنگوني پرواز پي‌اس752، رنج خانواده‌هاي جانباختگان اين فاجعه و حس همدردي همه ايرانيان با اين خانواده‌ها همچنان تازه است. اين رنج و اين حس همدردي تنها از طريق پرداختن جدي و شفاف به پرونده و تعيين تكليف نهايي آن مي‌تواند تسكين يابد و مرور زمان نمي‌توان راه‌حل باشد. اعلام اخير «گروه هماهنگي» مركب از كانادا، اوكراين، انگليس و سوئد كه شهرونداني را در اين فاجعه از دست داده‌اند، مبني بر پيگيري موضوع از طريق سازوكارهاي حقوق بين‌الملل تحول جديدي در اين پرونده است. در اين يادداشت با حداكثر اختصار ممكن به اين موضوع پرداخته شده است.  سابقه تلاش براي دادن ابعاد حقوقي بين‌المللي به اين مساله به حدود يك‌سال بعد از سقوط پرواز پي‌اس 752 برمي‌گردد. در آن زمان، گروه هماهنگي يك كميته فرعي حقوقي ايجاد و هدف آن را «پاسخگو كردن ايران به خاطر نقض حقوق بين‌المللي» اعلام كرد. در 2 جولاي 2020 كشورهاي اوكراين، كانادا، انگليس، سوئد و افغانستان يادداشت تفاهمي در مورد مذاكره با ايران با هدف دريافت «غرامت كامل» و هماهنگي براي اين منظور امضا كردند. اين كميته فرعي همچنين اقدام به تدوين چارچوبي براي مواضع واحد حقوقي در مذاكره با ايران كرد. در 30 جولاي، نخستين و تنها ملاقات بين ايران و گروه هماهنگي برگزار شد. در اين ملاقات گروه هماهنگي خواسته انجام «تحقيقات كامل، شفاف و مستقل مطابق استانداردهاي بين‌المللي» را نيز مطرح كرد كه بر پيچيدگي كار افزود. در 3 ژوئن 2021، اوكراين به عنوان سخنگوي گروه هماهنگي يك يادداشتي حاوي دعاوي مدنظر (notice of claims) به ايران ارايه كرد كه مطابق آن «غرامت كامل» در 7 حوزه (معذرت‌خواهي علني، ارايه شرح كامل واقعه، بازپس دادن اقلام متعلق به جانباختگان، تضمين عدم تكرار  دادن اطمينان در مورد رفع نواقص سيستم دفاع هوايي ايران، شفافيت در دادرسي جنايي و پرداخت خسارت) مدنظر است. همچنين ادعا شد كه ارايه اين يادداشت به معني اعلام آمادگي براي مذاكره است. 

در پي سكوت ايران در برابر اقدامات گروه هماهنگي، گروه مذكور در اواخر سپتامبر طي نامه ديگري مجددا قضيه «غرامت كامل» و جزييات آن را يادآوري و خواستار مذاكره تا قبل از خاتمه سال 2021 شد و براي اين منظور 22 و 23 نوامبر را پيشنهاد كرد. گروه مدعي است كه بعد از ارسال نامه‌اي ديگر جهت يادآوري در 12 نوامبر، ايران در 17 نوامبر اطلاع داده كه حاضر به مذاكره با گروه نيست. اين پاسخ ايران منجر به صدور يك بيانيه توسط گروه و ابراز تاسف در اين مورد شد. گروه همچنين در پاسخ رسمي به نامه 17 نوامبر ايران، تاريخ 17 ژانويه را براي ملاقات پيشنهاد كرد و خواستار آن شد كه ايران تا 5 ژانويه 2022 پاسخ دهد. ايران در 27 دسامبر پاسخ داد كه دليلي براي مذاكره با گروه هماهنگي نمي‌بيند. نهايتا گروه همكاري مدعي شد كه به اين نتيجه رسيده كه پيگيري اين تلاش‌ها بيهوده است و از اين پس بر اقدامات لازم براي حل مساله مطابق حقوق بين‌الملل متمركز خواهد شد. در حالي كه طرف مقابل مدعي است كه «غرامت كامل» حق «كشورهاي آسيب‌ديده» است و موضوع بايد به صورت جمعي مورد مذاكره قرار گيرد تا حقوق همه جانباختگان به صورت منصفانه و برابر تامين شود، مقامات ذي‌ربط ايران تاكنون توضيحي علني در رابطه با مباني حقوقي مدنظر خود نداده‌اند.
 در مورد اينكه پرداختن به مساله از طريق حقوق بين‌الملل به چه معني مي‌تواند باشد، مي‌توان از طريق مرور يك سابقه، اين موضوع را توضيح داد: يكي از مواردي كه ما ايرانيان به خوبي با آن آشنا هستيم، اقدام جنايتكارانه امريكا در شليك دو موشك به پرواز ايران‌اير و جان باختن اسفبار 290 ايراني بي‌گناه در اين واقعه در تير 1367 است. در اين مورد ايران دست به سه اقدام زد. نخست، ظرف دو هفته بعد از واقعه، از امريكا به شوراي امنيت شكايت برد. اميد اين بود كه در شوراي امنيت سيري مشابه سيري كه بعد از سرنگوني يك هواپيمايي مسافربري كره‌اي در 1983 توسط شوروي طي شده بود، تكرار شود. با اين اميد، ايران پيش‌نويس قطعنامه‌اي براي محكوميت امريكا ارايه كرد و انتظار داشت كه راي كافي براي تصويب آن حاصل و امريكا ناچار به وتوي آن شود و از اين طريق متحمل خسارتي سياسي و حيثيتي گردد. شورا در 20 جولاي 1988، براي رسيدگي به شكايت ايران تشكيل جلسه داد. اما با توجه به تركيب شورا در آن تاريخ و مغلطه‌هاي امريكا، اعضاي شوراي از كار روي متن مورد نظر ايران خودداري كردند و متني كه توسط رييس (برزيل) تهيه و در آن به ابراز «تاسف عميق» و چند نكته فرعي ديگر بسنده شده بود، با راي هر 15 عضو شورا تصويب شد (قطعنامه 616). 
مخاطب درخواست دوم ايران شوراي سازمان هوانوردي بين‌المللي (ايكائو) بود كه طي آن انجام تحقيقات در مورد سرنگوني هواپيمايي ايراني خواسته شده بود. شوراي ايكائو در 14 جولاي ضمن تشكيل يك «كميته حقيقت‌‌ياب براي رسيدگي به كليه واقعيات و ابعاد فني زنجيره وقايع منجر به نابودي هواپيماي ايراني» و «استقبال از اعلام آمادگي كامل امريكا براي همكاري با اين كميته»، روندي را شروع كرد كه متاسفانه خروجي آن چندان به سود ايران نبود. كميته مذكور در تحقيقات خود به برخوردهاي نظامي در خليج فارس طي يكي، دو سال قبل از واقعه و نيز برخوردهاي نظامي روز واقعه نيز پرداخت و مدعي شد كه دسترسي كامل به سوابق امر در ناو وينسنس و مراكز فرماندهي و كنترل امريكا در اين رابطه را داشته است. متاسفانه با تكميل تحقيقات، شوراي ايكائو با صدور قطعنامه‌اي در 17 مارس 1989 از «... سانحه تراژيك كه در نتيجه يك سلسله وقايع و اشتباهات در شناسايي هواپيما كه به نابودي تصادفي پرواز ايران اير منجر شد» سخن گفت. 
سومين اقدام ايران بعد از روشن شدن نتيجه تحقيقات ايكائو، شكايت به ديوان بين‌المللي دادگستري در 17 مه‌1989 بود. مستند ايران در ارتباط با صلاحيت ديوان در اين رابطه، ماده 84 كنوانسيون شيكاگو و ماده 14 كنوانسيون مونترال و نيز عهدنامه مودت بين ايران و امريكا بود كه متاسفانه از اين اقدام نيز نتيجه دلخواه حاصل نشد. عضويت همه كشورها در كنوانسيون شيكاگو، كار رجوع به ديوان را مطابق ماده 84 اين كنوانسيون آسان كرده ‌بود.
سيري كه پرونده پرواز نافرجام ايران‌اير طي كرد، مي‌تواند نشان‌دهنده سيري باشد كه ممكن است كانادا و شركا در ارتباط با پرواز پي‌اس752 مدنظر داشته باشند. با اين حال از آنجا كه زمينه‌سازي حقوقي و سياسي يكي از لوازم هر اقدامي از طريق سازوكارهاي حقوق بين‌الملل است، يكي از ايراداتي كه در جريان پيگيري شكايت ايران در ارتباط با پرواز ايران‌اير از سوي طرف‌هاي مقابل گرفته مي‌شد، اين بود كه ايران سريع و بدون طي مقدمات و تشريفات لازم، از جمله تلاش براي نيل به توافق با طرف مقابل از طريق مذاكره و حكميت و... (مطابق ماده 84 كنوانسيون شيكاگو) به شوراي امنيت و شوراي ايكائو و ديوان مراجعه كرده بود. اكنون با توجه به زمينه‌سازي حقوقي طرف‌هاي مقابل در قضيه پرواز پي‌اس752 طي دو سال اخير، سوال اين است كه آيا ايران نيز زمينه‌سازي‌هاي حقوقي و سياسي لازم را براي دفاع از خود انجام داده است يا خير.