آنه ماري شيمل؛ بانوي شرق‌شناس
محمود فاضلي
براي كساني كه به حوزه مولوي‌شناسي علاقه دارند يا دست‌كم، «تاريخ ايراني كمبريج» را مطالعه كرده‌اند، پروفسور «آنه ماري شيمل» نامي آشناست؛ بانويي آلماني كه علاقه وافرش به فرهنگ اسلامي و به‌ويژه عرفان، او را در زمره يكي از برجسته‌ترين استادان فرهنگ و معارف اسلامي در غرب قرار داده و كتاب‌ها و مقالات محققانه او، به عنوان منابع اصلي مطالعات اسلامي در دانشگاه‌هاي معتبر اروپا و امريكا، مورد استفاده قرار مي‌گيرد. ده‌ها كتاب و صدها مقاله، ثمره تلاش‌هاي اين بانوي شرق‌شناس است. به موازات قلم تواناي او، بيان شيوا و جذابش موجب دعوت پي در پي و سفرهاي فراوان خانم «شيمل» به نقاط مختلف جهان براي ايراد سخنراني در محافل علمي و دانشگاهي بوده است.
از 15 سالگي و همزمان با تحصيلات اوليه، پس از آشنايي با فرهنگ شرق، به تحقيق درباره اسلام و فراگيري زبان‌هاي عربي، تركي، فارسي و ديگر زبان‌هاي شرقي پرداخت. اين مساله باعث گرايش او به تحصيل در زبان‌هاي شرقي شد. در 19 سالگي موفق به اخذ درجه دكترا از دانشگاه برلين آلمان در رشته «ادبيات عرب و علوم اسلامي» شد. در زمان تحصيل در اين دانشگاه، توسط استادش، «هانس هاينريش شِدر»، خاورشناس برجسته آلماني با كتاب «مثنوي معنوي» آشنا شد. اين آشنايي، گرايش و اشتياق فراوان «شيمل» را براي شناختن هر چه بيشتر عرفان اسلامي در پي داشت. در 1951م، درحالي كه 29 ساله بود، دومين مدرك دكتراي خود را در رشته «تاريخ اديان»، از دانشگاه برلين دريافت كرد. عنوان پايان‌نامه‌اش براي دومين مدرك دكترا «عشق عرفاني در اسلام» بود.
ساليان متمادي در دانشگاه هاروارد امريكا مشغول تدريس بود. بيش از يكصد جلد كتاب در رابطه با اسلام و عرفان اسلامي و حافظ و گوته نوشت كه غزليات شرقي، سيره ابن‌خفيف شيرازي و جلال‌الدين رومي از آن جملهاند. به‌طور خستگيناپذير براي تفاهم بيشتر بين مسلمانان و غيرمسلمانان تلاش كرد. علاقه به آشنايي هر چه بيشتر با معارف اسلامي، او را به فراگيري زبان‌هاي شرقي، مانند فارسي و تركي واداشت. در سال 1963م به ايران سفر كرد و در سخنراني‌هايش در موسسه گوته، به بيان ديدگاه‌هايش درباره عرفان اسلامي پرداخت.
يكي از معدود انديشمندان غربي بود كه درباره وحدت اسلامي ديدگاه مثبتي داشت و معتقد بود: «اصولي كه مسلمانان به آن ايمان دارند، اين وحدت را به وجود مي‌آورد؛ اعتقاد به خداي يگانه و اعتقاد به اين اصل كه حضرت محمد (ص)، خاتم تمام انبياي بزرگي است كه از آغاز خلقت جهان، مردم را به راه راست هدايت كرده‌اند. تفاوت‌ها به‌ويژه در آداب و رسوم قومي وجود دارد، اما آنها (مسلمانان) همگي در اصول هم‌عقيده‌اند.» از زمره شخصيت‌هايي بود كه عليه چاپ كتاب موهن «آيات شيطاني» اعتراض كرده و گفته بود: «من طبيعتا از اين حكم جانبداري نمي‌كنم، اما نبايد فراموش كرد كه رشدي احساسات ديني ميليون‌ها مسلمان را جريحه‌دار كرده است.»
به دليل دفاعيات صادقانه‌اش از فرهنگ و تمدن اسلامي، محبوبيت فراواني در غرب و كشورهاي اسلامي داشت. در سال 1995 جايزه صلح ناشران آلمان كه يكي از معتبرترين جوايز فرهنگي اين كشور محسوب مي‌شود به او اعطا شد. اين جايزه به سبب انتقادي كه او از سلمان رشدي، نويسنده كتاب «آيات شيطاني» به عمل آورده بود مورد اعتراض برخي محافل ادبي در آلمان قرار گرفت اما جايزه خود را از رييس‌جمهوري وقت آلمان دريافت كرد. به دليل اين ابراز عقيده، از سوي رسانه‌هاي اسراييل و ضداسلامي اروپا به شدت تحت فشار قرار گرفته بود و به صراحت گفته بود: «من تا دم مرگ اين نظرات را مورد انتقاد قرار مي‌دهم و آنها را محكوم مي‌كنم. گروه‌هاي فشار وابسته به سلمان رشدي، نمي‌توانند مرا بترسانند. بايد بر اين موضوع تاكيد كنم كه حمله و توهين به تمام پيامبران الهي در تاريخ اسلام، هميشه گناهي بزرگ محسوب مي‌شده است.» او با شجاعتي كم‌نظير به دفاع از اسلام و معارف آن پرداخت و بر اين باور بود: «ارادت من به دين اسلام بر كسي پوشيده نيست. اسلام ديني است كه مي‌تواند به حق ادعا كند تمام جهان را در بر مي‌گيرد.»
به پاس تلاش‌هاي مستمر و موثرش در معرفي اسلام به انديشمندان غربي، از دانشگاه‌هاي «سند» و «اسلام‌آباد» در پاكستان، «سلجوق قونيه» در تركيه، «اوپسالا» در سوئد و «الزهرا (س)» تهران دكتراي افتخاري گرفت. در 26 ژانويه 2003 م در 81 سالگي درگذشت. براي آنه‌ماري شيمل دو مجلس بزرگداشت در سال 1380 در دانشگاه تهران و ديگري در 1381 در شانزدهمين نمايشگاه بين‌المللي كتاب تهران برگزار شد.