بازار تهران را دريابيد
احمد مسجدجامعي
به تيمچه حاجب‌الدوله آتش درافتاد؛ خبر تلخي كه ۲۳ بهمن سرتيتر اخبار شد و البته حادثه غيرمنتظره‌اي هم نبود. بازار بزرگ تهران از گذشته تنها يك مركز تجاري نبوده است. در آنجا همان‌قدر كه اقتصاد اهميت داشت، مدارس و مساجد قديم هم پررونق بودند. بنيادهاي خيريه و صندوق‌هاي قرض‌الحسنه هم كه پايگاه خدمات اجتماعي براي فرودستان بود ريشه در آنجا دارد. سياست هم براي خودش جايگاهي داشت. شخص حاجب‌الدوله خوشنام نيست و در قتل اميركبير نقش موثري داشت، اما در همين بازار تهران مدرسه شيخ عبدالحسين (وصي اميركبير) و مسجد باشكوه آذربايجاني‌ها قرار دارد كه از ثلث مال امير ساخته شده است. سراي امير هم يادگار جدّ حاج حسين آقاي ملك كه برترين نيكوكار نام‌آور قرن است. جدّ ايشان از رزمندگان در برابر تجاوز روسيه به ايران بود كه سراي را به نام و ياد امير برپا كرده است. در كنار همه اينها سبك معماري و آرايه‌هايي قرار دارد كه دست‌كم از زمان صفويه تاكنون، تاريخ دارد و پيوسته به آن افزوده‌اند و همه اينها، به چشم‌نوازي عمارت مي‌افزايد. تامين سرمايش و گرمايش هوا در راسته‌هاي اصلي و مسقف كه محور فعاليت و تجارت هستند، نيازمند هزينه چنداني نيست. چون شكل معمارانه بنا به نحوي است كه هوا را متناسب فصل تنظيم مي‌كند؛ همچون قنات كه در تابستان و زمستان آبي خوشگوار و مطابق طبع دارد. هرچند كه در زمستان بخار آب جاري در نزديكي قنات به چشم مي‌آيد، ولي به واقع دماي مطبوع و مطلوب همان است كه از دل زمين بيرون مي‌آيد و بر بستر رود جاري مي‌شود. با همه اينها بازار جديد تهران تغييراتي كرده است كه با آن ساختار بازار پيشين هم راستا نيست. عمارت‌ها و خانه‌هاي بزرگ و زيبا به دكان‌ها و دكه‌ها تبديل شده و هرجا كمتر فضايي وجود داشته به تصرف سوداگران درآمده است. مناسبات جديد مالي نيازمند امكانات نويي است كه جاي آن در بازار خالي است. بانك هرچند پديده‌اي جديد است اما سابقه‌اي به قدمت خودش در بازار دارد.
بازار براي به‌كارگيري نظام‌هاي نرم‌افزاري به عنوان ظرفيتي جديد، تلاش مضاعفي انجام داده است. زماني اقتصاد بازار به بازارچه‌هاي محلي وصل بود. آنها كالاهاي خود را از بازار بزرگ شهر تهيه مي‌كردند و در محله‌ها در معرض فروش مي‌گذاشتند اما اكنون از آن بازارچه‌ها كمتر اثري است؛ پاساژها و مال‌ها جاي آنها را گرفته‌اند و طراحي فضاها پر هزينه و روش آنها معمولا سوداگرانه است و معمولا نگاه به كالاهاي خارجي دارند. امروزه بيشتر كساني كه در پي خريد كالا براي خودشان هستند، تك‌تك به سمت بازار روانه مي‌شوند. متوسط حضور مردم در آنجا از اقصي‌نقاط كشور يك ميليون‌ونيم نفر برآورد شده است. در حالي كه ظرفيت‌هاي بهداشتي و رفاه عمومي براي پذيرش چنين جمعيتي كافي نيست. پوسيدگي سيم‌ها و فرسودگي و ناپايداري بنا به‌رغم ارزشمند بودن آنها زمينه بالقوه آتش‌سوزي را فراهم مي‌سازد. در بازار امروز مراكز آتش‌نشاني شبانه و روزانه فعال شده است اما در تهرانگردي‌هايي كه چند نوبت با كارشناسان در آنجا داشتيم از كمبود برخي امكانات همچون ماشين‌هاي كوچكي كه مواقع ضروري امكان رفت‌وآمد و انتقال آب و مواد خاموش‌كننده آتش را داشته باشد سخن گفتند... بايد ماشين‌هاي كوچكي كه در جهان براي تردد در فضاهاي ارزشمند و پرپيچ و خم استفاده مي‌شود، براي مواقع ضروري در بازار تهران به كار بگيريم تا به ايمن‌سازي و امدادرساني كمك كنيم. در سومين دوره شوراي شهر تهران براي بازار تهران سندي تهيه شد و در دوره‌هاي بعدي شورا به تكميل آن پرداختند. پيش از آن سند، نخستين زماني كه سازمان ميراث فرهنگي در زيرمجموعه وزارت ارشاد اسلامي قرار داشت و براي بازار تبريز كاري بزرگ و ارزشمند انجام شده بود كه در تهيه اين سند، از آن تجربه هم بهره گرفتيم. خوشبختانه در سال‌هاي پيش براي نما و سيما و منظر فضاهاي بازار تهران چاره‌انديشي شده و به تعمير و تكميل و مرمت آنها و حذف زوايد ديداري پرداخته‌اند. سقف‌هاي زيباي سراها كه بسيار آراسته‌اند ازجمله همين تيمچه حاجب‌الدوله با اين كار جلوه‌اي دو چندان يافتند كه جاي سپاس و تشكر است، اما در زمينه زيرساخت‌ها كه مي‌تواند مانع آسيب‌هايي از قبيل آتش‌سوزي شود هنوز كارهاي اساسي را بايد جدي پيگيري كرد. در دوره گذشته شبكه‌هاي لوله‌هاي آتش‌نشاني بازار گسترش يافت و مهار همين آتش‌سوزي از جمله مديون همان كارهاست كه بايد ادامه يابد. بازار تهران آبان ۱۳۵۶ به شماره ۱۵۴۰ در رديف آثار ملي ثبت شد. اين بازار سنتي به خوبي دست‌كم از زمان صفويه شناخته شده است. توماس هربت در سفرنامه خود از بازار سرپوشيده و سر باز تهران به نيكي ياد كرده است. از اين رو مي‌توان گفت اين گنجينه ثبت‌شده ملي كه در مهم‌ترين سفرنامه‌هاي خارجي از آن با احترام و شكوه ياد شده و هنوز هم هيچ گردشگر و جست‌وجوگر ايراني و غيرايراني نيست كه براي شناخت تهران، خود را از آن بي‌نياز بداند و لازم است همگان هرچه بهتر و بيشتر در حفاظت آن كوشا باشند. به واقع تاريخ تهران با تاريخ بازار بزرگ تهران و سابقه چند صد ساله آن چندان گره خورده كه از هم جداشدني نيستند. بازار تهران را دريابيد.