يك‌هزاروچهارصدوسي‌وسه سال پس از عيد غدير خم
فرزند كعبه بر فراز منبر امامت
عليرضا روشنايي
عيد غدير همانند عيد فطر و قربان از اعياد اسلامي، بلكه از مهم‌ترين و بزرگ‌ترين ايام تاريخ اسلام به شمار مي‌آيد كه يادآور ابلاغ پيام امامت و ولايت از سوي پيامبر اكرم(ص) به تمام مسلمانان جهان است. پيامبر خدا در موقعيت‌ها و مناسبت‌هاي مختلف، امامت را به مردم معرفي مي‌فرمودند ولي براي تحكيم و تثبيت اين امر مهم لازم بود تا اعلام عمومي شود. در نهايت اين وعده الهي در آخرين سال عمر پيامبر اكرم روز هجدهم ذي‌الحجه كه مصادف با آخرين حجّي كه نبي مكرم(ص) در آن حضور داشتند و هنگام بازگشت از حجه‌الوداع در ۱۸ ذي‌الحجه سال دهم قمري در مكاني به نام غديرخم محقق شد. قلب‌ها در هاله‌اي از روحانيت فرو رفته بود و لذت معنوى اين عبادت بزرگ هنوز در ذائقه جان‌ها انعكاس داشت.
ياران پيامبر(ص) كه عدد آنها فوق‌العاده زياد بود، از خوشحالي درك اين فيض و سعادت بزرگ در پوست نمي‌گنجيدند. نه تنها مردم مدينه در اين سفر، پيامبر(ص) را همراهي مي كردند بلكه مسلمانان نقاط مختلف شبه‌جزيره عربستان نيز براي كسب يك افتخار تاريخي بزرگ به همراه پيامبر(ص) بودند. طبق آيه تبليغ، پيامبر از جانب خداوند مامور بود آنچه را كه خدا دستور داده به مردم ابلاغ كند و اگر اين كار را انجام ندهد رسالتش را انجام نداده است. پس از واقعه غدير آيه اكمال نازل شده و اين روز، روز اكمال دين و اتمام نعمت معرفي شد. در چنين روز فرخنده‌اي خداوند نعمت را بر مسلمانان تمام و اركان دين را محكم و استوار كرد و به واسطه پيامبر، امامت را بر تشنگان معرفي كرد و فرزند كعبه را برفراز منبر امامت قرار داد.
با تفحص در احاديث اهل‌البيت عليهم‌السلام تعابيري نظير عيدُاللهِ الاكبر (بزرگ‌ترين عيد الهي)، عيد اهل‌بيت محمد(ص)، و اشرف الاعياد (والاترين عيد) و در آسمان روز عهد معهود و در زمين ميثاق ماخوذ و جمع مشهود به كار رفته كه از جايگاه بسي عظيم برخوردار است. به‌طوري‌كه اعمالي متفاوت از ساير اعياد براي آن توصيه شده است و مسلمانان اين روز بزرگ را جشن مي‌گيرند. چنانكه در كتاب تهذيب‌الاحكام، جلد ششم، صفحه بيست و چهارم به از لسان معصوم عليه‌السلام به آن اشاره شده است كه فرمود: و‌الله لوْ عرف النّاسُ فضْل هذا الْيوْمِ بِحقِيقتِهِ اگر مردم فضل اين روز را به حقيقتش درك كنند، ملائكه - نه فقط در روز عيد غدير بلكه - در طول سال هر روز ده مرتبه با آنها مصافحه مي‌كنند! ديگر چطور بايد به مسلمانان بگويند كه اين روز مهم است.
مفهوم «عيد» در قرآن
در لغت‌نامه تاج‌العروس درباره عيد آورده است: عيد در نزد عرب، زماني است كه در آن شاديها يا اندوه‌ها، باز مي‌گردد و تكرار مي‌شود و در فرهنگ معين در اين باره آمده است: عيد، روز مباركي است كه در آن مردم جشن مي‌گيرند و شادي مي‌كنند و در اين روز به همديگر عيدي مي‌دهند از قبيل هديه، پول، خلعت.
واژه عيد در قرآن در سوره مائده آيه ۱۱۴ فقط يك‌بار آمده است: اللهم ربنا أنْزِلْ عليْنا مائِدهً مِن السماءِ تكُونُ لنا عِيدًا لِأولِنا وآخِرِنا وآيهً مِنْك (پروردگارا! از آسمان مائده‌اي بر ما بفرست! تا براي اول و آخر ما، عيدي باشد و نشانه‌اي از تو و به ما روزي ده) در تفسير اين آيه آمده است: عيد در لغت از ماده عود به معني بازگشت است. به روزهايي كه مشكلات از قوم و جمعيتي برطرف مي‌شود و به تعبير ديگر بازگشت به پيروزيها و راحتيهاي نخستين، عيد گفته مي‌شود. در اعياد اسلامي به مناسبت اينكه در پرتو اطاعت يك ماه مبارك رمضان يا انجام فريضه بزرگ حج، صفا و پاكي فطري نخستين به روح و جان باز مي‌گردد و آلودگيها كه برخلاف فطرت است از ميان ميرود «عيد» گفته شده است و از آنجا كه روز نزول مائده، روز بازگشت به پيروزى و پاكي و ايمان به خدا بوده است، حضرت مسيح(ع) آن را «عيد» ناميده است.
پايه‌گذار عيد قرار دادن غدير (پيامبروائمه اطهار عليهم‌السلام)
اهميت عيد ناميدن روز غدير را مي‌توان با تتبع و بررسي در تاريخ و كلام پيامبر و ائمه معصومين عليهم‌السلام مشاهده كرد.
مي‌توان گفت پيامبر تنها در روز هجدهم ذي‌الحجه بعد از نماز ظهر با علي عليه‌السلام در خيمه و چادر نشست و به مسلمانان دستور داد: «فوْجاً فيهنِّئُوهُ بِالْمقامِ و يسلِّمُوا عليْهِ بِإِمْرهِ الْمُومِنِين. أنْ يدْخُلْن عليْهِ و يسلِّمْن عليْهِ بِإِمْرهِ الْمُومِنِين ففعلْن؛ دسته‌دسته نزد او بيايند و جانشيني و اميرالمومنين شدن وي را تبريك بگويند. آنها بر علي عليه‌السلام وارد شوند و سلام كنند و اميرالمومنين شدنش را تبريك بگويند و مسلمانان همين كار را كردند». (الإرشاد في معرفه حجج‌الله علي العباد، شيخ مفيد،دار المفيد، چاپ اول؛ ۱۳۷۲، جلد اول، ص ۱۷۷).
وقتي جشن‌ها و اعياد تاريخ پيامبر را مطالعه مي‌كنيم چنين سخني كه پيامبر فرموده باشد «فيهنِّئُوهُ به من تبريك بگويد» را نمي‌توان يافت. اما اين سخن را در روز غدير از لسان پيامبر مي‌يابيم كه خود بيانگر عظمت و اهميت عيد غدير را بر ساير اعياد نشان مي‌دهد.
بعد از پيامبر اكرم و اميرالمومنين علي عليه‌السلام، امينان وحي الهي، همچون امام صادق و امام رضا عليهماالسلام، در احياي عيد غدير و آشكار ساختن آن نقش بسيار مهمي داشتند. غدير، فقط يك روز تاريخي نيست، بلكه به عنوان يك «عيد اسلامي» معرفي شده است.
ائمه اطهار عليهم‌السلام، حقيقت عيد غدير را شناختند و تمام تلاش‌شان اين بود كه آن را به عنوان عيد معرفي و با بيان فضايل و ثواب اعمال اين روز تمام مسلمانان را به تبليغ ترغيب كنند.
غدير، افضل اعياد اسلامي
عبدالله بن جعفر حميري از هارون بن مسلم از ابي‌الحسن ليثي از امام صادق عليه‌السلام روايت كرده كه آن جناب به دوستان و شيعيان خود كه در محضر او بودند فرمود: «أ تعرفون يوماً شييد‌الله به الإسلام»، آيا مي‌شناسيد روزي را كه خداوند به سبب آن روز اسلام را بلندمرتبه ساخت و مناره‌هاي دين را در آن آشكار فرمود و آن روز را براي ما و براي دوستان و شيعيان ما عيد قرار داده؟ «فقالوا: الله و رسوله و ابن رسوله أعلم» گفتند: خدا و رسولش و فرزند رسولش داناترند؛ «أ يوم الفطر هو يا سيدنا؟ قال: لا. قالوا: أ فيوم الأضحي هو؟ قال: لا و هذان يومان جليلان شريفان، و يوم منار الدين أشرف منهما»، آيا روز فطر است سرور ما؟ فرمود: نه، عرض كردند: آيا روز اضحي است فرمود: نه و درعين‌حال اين دو روزي كه نام برديد روزهاي بزرگ و با شرافتي است. ولي روز تعيين مناره‌هاي دين از آن دو روز بزرگ‌تر و شريف‌تر است، «و هو اليوم الثامن عشر من ذي الحجّه، و أنّ رسول‌الله صلي‌الله عليه و‌الله لمّا انصرف من حجّه الوداع و صار بغدير خمّ» و آن روز هجدهم ذي‌الحجه است كه رسول خدا صلي‌الله عليه و آله در بازگشت از حجه‌الوداع هنگامي كه به غدير خم رسيد.
(عيد الغدير في الإسلام و التتويج و القربات يوم الغدير، علامه اميني، مشعر، چاپ اول؛ 1390، صص 75و76)
سهل بن زياد، از عبدالرحمن بن سالم از پدرش روايت كرده كه گفت: از امام صادق عليه‌السلام سوال كردم: «هلْ لِلْمُسْلِمِين عِيدٌ غير يوْمِ الْجُمُعهِ و الْأضْحي و الْفِطْرِ» آيا براي مسلمين جز جمعه و اضحي و فطر عيدي هست؟ فرمود: آري، عيدي كه حرمتش از عيدهاي نامبرده زيادتر و بزرگ‌تر است، عرض كردم: فدايت شوم آن چه عيدي است؟ «قال الْيوْمُ الّذِي نصب فِيهِ- رسُولُ‌الله(ص) أمِير الْمُومِنِين(ع) و قال منْ كنْتُ موْلاهُ فعلِيٌّ موْلاهُ» فرمود: روزي كه رسول خدا صلي‌الله عليه و‌الله در آن روز اميرالمومنين عليه‌السلام را منصوب داشت و فرمود: من كنت مولاه، فعلي مولاه، عرض كردم آن چه روزي بوده؟ فرمود: تو را چه‌كار با اينكه چه روزي بوده؟ چه اينكه سال مي‌گردد، «و لكنّهُ يوْمُ ثمانِيه عشر مِنْ ذِي‌الْحِجّهِ» ولي آن روز هجدهم ماه ذي‌حجه است.
(اصول كافي، ثقه الاسلام محمد كليني، دار الكتب الإسلاميه، چاپ چهارم؛ 1407ق، جلدچهارم، ص149)
در روايتي ديگر فرات بن احنف مي‌گويد: از امام جعفر صادق عليه‌السلام پرسيدم: فدايت شوم، «لِلْمُسْلِمِين عِيدٌ أفْضلُ مِن الْفِطْرِ و الْأضْحى و يوْمِ الْجُمُعةِ و يوْمِ عرفه» آيا مسلمانان عيدي بالاتر از عيد فطر و عيد قربان و روز جمعه و روز عرفه دارند؟ امام فرمود: آري! بالاترين و بزرگ‌ترين و شريف‌ترين اعياد روزي است كه خدا دين را در آن روز كامل گردانيد و اين آيه را بر پيامبرش محمد، صلي‌الله عليه و آله، نازل فرمود: الْيوْم أكملْتُ لكمْ دِينكُمْ و أتْممْتُ عليْكُمْ نِعْمتِي و رضِيتُ لكمُ الْإِسْلام دِيناً.سوال كردم: آن چه روزي است؟ فرمود: انبياي بني‌اسراييل وقتي وصيت و امامت را به نفر بعد از خودشان واگذار مي‌كردند، آن روز را عيد قرار مي‌دادند و اين روز هم روزي است كه پيامبر، صلي‌الله عليه، علي، عليه‌السلام را رهبر مردم قرارداد و در آن روز چيزهايي نازل شد و دين كمال يافت و نعمت بر مومنان تمام گرديد. (تفسير فرات الكوفي، فرات بن ابراهيم كوفي، موسسه الطبع و النشر في وزاره الإرشاد الإسلامي؛ 1410ق، ص 118)
همچنين ذهبي آورده است: «طبري سندهاي حديث غدير را در 4 جلد جمع‌آوري كرد؛ من بخشي از آن را ديدم؛ از كثرت روايات متعجب شدم و به وقوع اين اتفاق يقين پيدا كردم.» (سير أعلام النبلاء، ذهبي، موسسه الرساله، 1405 ق، ج14، ص277)
و نيز مي‌گويد: «من يك جلد از طرق حديث غدير كه طبري جمع كرده، ديدم؛ نسبت به اين واقعه و كثرت طرق آن مدهوش شدم.» (تذكره الحفاظ، ذهبي،دار الكتب العلميه، 1419 ق، ج2، ص203)
كتاب‌هاي حديث و تفسير و كلام و عقايد و سيره و لغت عالمان اهل سنت از ذكر غدير و ماخذ و روايان آن مملو است و مسلم بودن واقعه غدير، حقيقتي است انكارناپذير. به گفته عالم سني مشهور، ضياءالدين مقبلي صنعاني مكي: «اگر حديث غدير ثابت و معلوم نباشد، پس در اسلام هيچ ثابت و معلومي نيست.»
علامه اميني كه به ذكر اسناد غدير از كتب اهل سنت پرداخته است دريايي موج‌خيز به وجود آورده است كه كرانه و ساحلي آن را نيست. وي اين حديث را از 110 تن از صحابه (كه با چندين بار فوق حد تواترها است) و 84 تن از تابعان و 361 تن از عالمان و محدثان اهل‌سنت نقل كرده است.
اما در دروان حكومت آل‌بويه معزالدوله علي بن بويه براي اولين‌بار در اسلام روز غدير را عيد اعلام كرد.
مقريزي مي‌گويد: عيد ناميدن عيد غدير اولين‌بار در اسلام در عراق و در زمان حكومت معزالدوله علي بن بُويه اعلام شد و او كسي بود كه آن را در سال (۳۵۲) به وجود آورد و در پي آن شيعه از آن زمان به بعد، آن روز را عيد قرار دادند. (الخطط، المقريزيه، ج2، ص ۲۲۲)
البته قابل‌توجه است كه مسعودي متوفي (۳۴۶) در التنبيه والأشراف، صفحه ۲۲۱ و ۲۲۲ شش سال قبل از تاريخ مقريزي مي‌گويد: فرزندان علي(ع) و شيعيان او اين روز را پاس مي‌دارند. در كتب اهل سنت نيز، روز غدير، عيد ياد شده است.
مقريزي در كتاب خطط المقريزيه الجزء الثاني اينچنين آورده است:
و قال ابن زولاق: و في يوم ثانيه عشر من ذي‌الحجه سنه الثنين و ستين و ثلاثمائه و هو يوم الغدير تجمع خلق من اهل مصر و المغاربه و من تبعه للدعاء، لانه يوم عيد. لان رسول‌الله صلي‌الله عليه و سلم عهد الي اميرالمومنين علي بن ابي طالب فيه و استخلفه.
در روز ۱۸ ذي‌الحجه، سال ۳۶۲ قمري روز غدير بود و مردم بسياري از اهل مصر و مغرب چون آن روز، روزه عيد بود. چون پيامبر علي را به عنوان خليفه برگزيد.
عيد گرفتن غدير
در كلام پيامبر و امامان معصوم عليهم‌السلام، روز غدير را عيد ناميدند و به عنوان تعظيم شعائر ديني، آن را بزرگ داشتند و بر شكوه آن افزودند، تا ارزش‌هاي نهفته در اين روز عظيم، همواره زنده بماند و سيره معصومين (عليهم‌السلام) احيا شود. ائمه معصوم عليهم‌السلام براي عيد غدير مراسم و سنت‌هاي خاص و آداب اسلامي را بيان فرمودند و تمسك به آداب اسلامي در بين مسلمانان باعث تجانس و اتحاد قلوب و همبستگي اجتماعي، مي‌تواند نقشي اساسي ايفا كند.
اولين وجه عيد غدير، مساله توجه به معنويت اين عيد بزرگ است زيرا در اين روز بايد به عبادت، روزه و ذكر الهي بپردازيم. در روز غدير بايد از نظر روحي اين آثار را درك كنيم و در سخن حضرت امام رضا(ع) آمده است كه اين روز، روزي است كه هم و غم از مومنان برطرف مي‌شود.
همچنين گفته شده روز عيد غدير بهترين فرصت و موقعيت براي نيايش است؛ چرا كه روز غدير روز سپاس و ستايش به پيشگاه حضرت احديت است. حضرت رضا عليه‌السلام مي‌فرمايند: «روز غدير روزي است كه خداوند، بر توان كسي كه او را نيايش كند، مي‌افزايد.» و همچنين فرمودند: «روز غدير روزي است كه دعا در آن مستجاب خواهد شد.»
زيارت نيز يكي از سنن سازنده اسلامي است چه از نزديك چه از دور. زيارت يك پيوند معنوي بسيار قوي بين شيعه و مقدسات اوست. از جمله آنها زيارت حضرت علي عليه‌السلام، از دور و نزديك است.
آداب اجتماعي روز غدير
عيد غدير يادآور بزرگ‌ترين و گرانقدرترين خاطره اسلام است خاطره استمرار رسالت پيامبر، صلّي‌الله عليه و آله، با امامت علي، عليه‌السلام. در چنين روزي نه‌تنها خود بايد دلشاد باشيم بلكه بايد زمينه شادماني ديگر برادران ايماني را هم فراهم سازيم.
در يكي از اعياد غدير كه اصحاب و دوستان امام رضا(ع) براي عرض تبريك آمده بودند، حضرت آنها را براي افطار نگه داشتند و قبل از آن غذا، هدايا، لباس، انگشتري و چيزهاي بسيار ديگري به خانه‌هاي‌شان فرستاده بودند به‌طوري‌كه احوال خودشان و اطرافيان‌شان بسيار نيكو شد.
سخن آخر اينكه عيد غدير منحصر به آن زمان نيست، عيد غدير در همه اعصار بايد باشد. امروز اگر افرادي در دنياي اسلام؛ روشنفكران، متفكران، صاحبان عقيده، تلاش كردند با قلم و فكر و زبان خود عيد غدير را احيا كنند، ما نيز در جريان‌سازي فرهنگ عيد غدير از عناصر مهم اجتماعي همچون كودكان، نوجوانان و بانوان نبايد غفلت كنيم، بانوان و كودكان از جمله مخاطبان اصلي ما هستند.
با تفحص در احاديث اهل‌البيت عليهم‌السلام تعابيري نظير عيدُاللهِ الاكبر (بزرگ‌ترين عيد الهي)، عيد اهل‌بيت محمد(ص) و اشرف الاعياد (والاترين عيد) و در آسمان روز عهد معهود و در زمين ميثاق مأخوذ و جمع مشهود به كار رفته كه از جايگاه بسي عظيم برخوردار است. به‌طوري كه اعمالي متفاوت از ساير اعياد براي آن توصيه شده است و مسلمانان اين روز بزرگ را جشن مي‌گيرند. چنانكه در كتاب تهذيب‌الاحكام، جلد ششم، صفحه بيست و چهارم از لسان معصوم عليه‌السلام به آن اشاره شده است كه فرمود: و‌الله لوْ عرف النّاسُ فضْل هذا الْيوْمِ بِحقِيقتِهِ اگر مردم فضل اين روز را به حقيقتش درك كنند، ملائكه - نه فقط در روز عيد غدير بلكه - در طول سال هر روز ده مرتبه با آنها مصافحه مي‌كنند! ديگر چطور بايد به مسلمانان بگويند كه اين روز مهم است.
واژه عيد در قرآن در سوره مائده آيه ۱۱۴ فقط يك‌بار آمده است: اللهم ربنا أنْزِلْ عليْنا مائِدهً مِن السماءِ تكُونُ لنا عِيدًا لِأولِنا وآخِرِنا وآيهً مِنْك (پروردگارا! از آسمان مائده‌اي بر ما بفرست! تا براي اول و آخر ما، عيدي باشد و نشانه‌اي از تو و به ما روزي ده) در تفسير اين آيه آمده است: عيد در لغت از ماده عود به معني بازگشت است. به روزهايي كه مشكلات از قوم و جمعيتي برطرف مي‌شود و به تعبير ديگر بازگشت به پيروزيها و راحتيهاي نخستين، عيد گفته مي‌شود. در اعياد اسلامي به مناسبت اينكه در پرتو اطاعت يك ماه مبارك رمضان يا انجام فريضه بزرگ حج، صفا و پاكي فطري نخستين به روح و جان باز مي‌گردد و آلودگيها كه برخلاف فطرت است از ميان ميرود، «عيد» گفته شده است و از آنجا كه روز نزول مائده، روز بازگشت به پيروزي و پاكي و ايمان به خدا بوده است، حضرت مسيح(ع) آن را «عيد» ناميده است
ائمه اطهار عليهم‌السلام، حقيقت عيد غدير را شناختند و تمام تلاش‌شان اين بود كه آن را به عنوان عيد معرفي كنند و با بيان فضائل و ثواب اعمال اين روز تمام مسلمانان را به تبليغ ترغيب كنند
اولين وجه عيد غدير، مساله توجه به معنويت اين عيد بزرگ است زيرا در اين روز بايد به عبادت، روزه و ذكر الهي بپردازيم. در روز غدير بايد از نظر روحي اين آثار را درك كنيم و در سخن حضرت امام رضا(ع) آمده است كه اين روز، روزي است كه هم‌وغم از مومنان برطرف مي‌شود
سهل بن زياد، از عبدالرحمن بن سالم از پدرش روايت كرده كه گفت: از امام صادق عليه‌السلام سوال كردم: «هلْ لِلْمُسْلِمِين عِيدٌ غير يوْمِ الْجُمُعهِ و الْأضْحى و الْفِطْرِ» آيا براي مسلمين جز جمعه و اضحي و فطر عيدي هست؟ فرمود: آري، عيدي كه حرمتش از عيدهاي نامبرده زيادتر و بزرگ‌تر است، عرض كردم: فدايت شوم آن چه عيدي است؟ «قال الْيوْمُ الّذِي نصب فِيهِ- رسُولُ‌الله(ص) أمِير الْمُومِنِين(ع) و قال منْ كنْتُ موْلاهُ فعلِيٌّ موْلاهُ» فرمود: روزي كه رسول خدا صلي‌الله عليه وآله در آن روز اميرالمومنين عليه‌السلام را منصوب داشت و فرمود: من كنت مولاه، فعلي مولاه، عرض كردم آن چه روزي بوده؟ فرمود: تو را چه كار با اينكه چه روزي بوده؟ چه اينكه سال مي‌گردد، «و لكنّهُ يوْمُ ثمانِية عشر مِنْ ذِي الْحِجّهِ» ولي آن روز هجدهم ماه ذي‌حجه است