ايران، چين
و عربستان
كوروش احمدي
سفر شي جين‌پينگ، رييس‌جمهور چين به عربستان سعودي ازجمله به خاطر نحوه استقبال از او، برگزاري دو نشست سران منطقه با حضور او و صدور بيانيه‌هاي مشترك فراتر از يك سفر معمولي يك رييس كشور به كشور ديگر بوده است. اهميت ديگر اين سفر از جهت زمان حساس انجام آن براي روابط عربستان و امريكا و نيز از نظر احياي موقعيت بين‌المللي محمد بن سلمان بعد از قتل فجيع جمال قاشقچي، روزنامه‌نگار سعودي در كنسولگري عربستان در استانبول در 2018 است. اين سفر
نه تنها فرصتي بي‌نظير براي توسعه روابط بين چين و عربستان فراهم كرد، بلكه از جهت نمايش موقعيت سياسي بن سلمان در داخل و در منطقه نيز مهم بود. در چنين شرايطي محوريت بن سلمان در گردهم آوردن سران كشورهاي عربي در دو نشست سران كشورهاي عربي خليج‌فارس و سران كشورهاي عربي با رهبر چين حائز اهميت بود و مي‌تواند گوياي موقعيت عربستان در جهان عرب باشد. اين برنامه‌ها همچنين مي‌تواند با هدف نمايش نقش بن سلمان در داخل عربستان و كيفيت رابطه او با سران كشورهاي منطقه اجرا شده باشد. به لحاظ اقتصادي، عربستان و ساير كشورهاي عربي خليج‌فارس نقش بي‌بديلي در تامين نفت و گاز چين دارند. در جريان سفر شي به عربستان كه سومين سفر او به خارج بعد از شروع كرونا در 2019 است، تفاهمات و توافقاتي از جمله يك «موافقتنامه جامع مشاركت استراتژيك» ديگر در مورد همكاري در حوزه‌هايي مانند انرژي هيدروژني، بينش 2030 عربستان، ابتكار كمربند و جاده، ارتباطات و سرمايه‌گذاري مستقيم بين طرفين به امضا رسيد. در 2021 مبادلات دوجانبه بين چين و كشورهاي شوراي همكاري حدود 230 ميليارد دلار بوده و چين حدود 200 ميليون تن نفت از اين كشورها خريده است. چين هم‌اكنون 17درصد از نفت خود را از عربستان تامين مي‌كند و حجم مبادلات دو طرف به بيش از 80 ميليارد دلار در 2021 افزايش يافته و در سه ماهه سوم 2022 به 27 ميليارد دلار رسيده است. مطابق آمار، چين از 2005 تا 2015 نزديك به 150ميليارد دلار در پروژه‌هاي مختلف در 7 كشور خليج‌فارس سرمايه‌گذاري كرده است. قدرت اقتصادي شوراي همكاري كه ثروتي در حدود 2 تريليون دلار را كنترل مي‌كند براي سيستم مالي بين‌المللي چين حائز اهميت است. همزمان توجه اعضاي شوراي همكاري به اينكه جهان در حال كم كردن وابستگي خود به سوخت‌هاي فسيلي مانند نفت و گاز است و اقدام آنها در جهت متنوع كردن اقتصاد خود با تكيه حداكثري بر درآمد نفت، فرصت‌هاي جديدي براي چين فراهم كرده است. سياست متنوع‌سازي عربستان، علاوه بر گسترش رابطه با چين، موجب تقويت رابطه با روسيه در مورد نفت و با انگليس و فرانسه در حوزه‌هاي دفاعي و تسليحات و ادامه تلاش براي حفظ رابطه هر چند پردست انداز با امريكا شده است.
سفر شي و استقبال فوق‌العاده سعودي‌ها از او در شرايطي انجام شد كه روابط بين عربستان و امريكا با سردي بي‌سابقه‌اي مواجه است. سعودي‌ها طي چند سال اخير پيوسته واشنگتن را متهم كرده‌اند كه عربستان را تنها از لنز حقوق بشر، قتل قاشقچي و جنگ يمن مي‌بيند. طي 9 ماه گذشته اختلاف در مورد جنگ اوكراين، ادامه همكاري عربستان با روسيه به‌رغم حمله روسيه به اوكراين و سياست‌هاي نفتي هم بر مشكلات روابط امريكا و عربستان اضافه شده است. در اين مدت، كشورهاي عرب خليج‌فارس به فشارهاي امريكا در مورد روسيه توجه نكردند و بر حفظ منافع اقتصادي و امنيتي خود
متمركز ماندند. بايدن كه قبلا در رابطه با قتل قاشقچي گفته بود بايد عربستان را به يك كشور «مطرود» تبديل كرد، در اكتبر گذشته و بعد از اقدام عربستان به كاهش توليد نفت در هماهنگي با روسيه و به‌رغم درخواست امريكا گفت امريكا بايد در روابطش با سعودي تجديدنظر كند. با اين حال به لحاظ سياسي و راهبردي، امريكا همچنان طرف مطلوب براي اعراب خليج‌فارس است و وابستگي امنيتي آنها به امريكا حداقل تا چندين سال آينده قطعي است. حضور بيش از 12 پايگاه نظامي و تاسيسات مختلف امريكايي در خليج‌فارس و بين 45 تا 65 هزار نظامي امريكايي در تقريبا همه كشورهاي اين منطقه گوياي اين امر است. اين كشورها از طريق رابطه با چين و روسيه تنها مي‌كوشند تا هم منافع اقتصادي خود راحفظ كنند و هم توازن لازم را ايجاد و امريكا را در محدوده مطلوب خود
نگه دارند.
نكته مهم ديگر در جريان سفر شي، تاكيد بر عدم مداخله در امور داخلي كشورها بود كه قطعا با در نظر داشتن رابطه آن كشورها با امريكا و غرب و نيز سياست‌هاي آنها در رابطه با ايران بوده است. تاكيداتي كه در اين مورد در بيانيه‌هاي مشترك صادره صورت گرفت، گوياي توافق طرفين به عدم انتقاد از نقض حقوق بشر در كشورهاي يكديگر و رد چنين اقدامي توسط ديگران است. اين در حالي است كه امريكا و ديگر كشورهاي غربي به شدت منتقد نقض حقوق بشر در عربستان (به ويژه در ارتباط با قتل عدنان قاشقچي) و چين (به ويژه در ارتباط با مسلمانان اويغور) هستند. عربستان در 2019 يكي از 37 كشوري بود كه نامه‌اي را در دفاع از نحوه رفتار دولت چين با مسلمانان اويغور امضا كرد. اين درحالي بود كه دولت‌هاي غربي و تركيه و نيز سازمان ملل صحبت از زنداني كردن حدود 2 ميليون مسلمان اويغور در «كمپ‌هاي بازآموزي» مي‌كنند.
اگرچه چين براي رابطه‌اش با ايران عمدتا از نظر رقابت‌هاي بين كشورهاي بزرگ اهميت قائل است، اما مبادلات تجاري رسمي ايران و چين از حدود 14 ميليارد دلار تجاوز نمي‌كند كه در مقايسه با رابطه اقتصادي چين با كشورهاي عربي خليج‌فارس ناچيز است. همان‌طور كه از ابتدا روشن بود، تاكنون تقريبا هيچ اقدام عملي نيز بر موافقتنامه 25 ساله بين ايران و چين مترتب نشده است و حداقل مادام كه تحريم‌ها برقرار است، در بر همين پاشنه خواهد چرخيد.
در نتيجه در حالي كه مجموعه جمعيت و امكانات و منابع ايران بيشتر از مجموع داشته‌هاي كشورهاي عربي خليج‌فارس است، چين به نحوي فزاينده تلاش‌ها و منابعش را براي توسعه رابطه با آن كشورها و به ضرر ايران متمركز كرده است. در بيانيه مشترك عربستان و چين تعابيري در مورد ايران به‌كار رفته كه به تلويح حكايت از همراهي چين با سياست عربستان در قبال ايران دارد. در اين بيانيه از توافق در مورد «ضرورت تقويت همكاري مشترك دو طرف جهت اطمينان از ماهيت صلح‌آميز برنامه هسته‌اي ايران» سخن رفته و از ايران خواسته شده تا با آژانس همكاري كند. طرفين همچنين در ادامه جمله «بر اصول حسن همجواري و عدم مداخله در امور داخلي كشورها» تاكيد كرده‌اند. در اين بيانيه همچنين در مورد يمن مطالبي از قبيل «حمايت از ابتكار عربستان براي خاتمه جنگ يمن»، «حمايت از شوراي رهبري رياستي يمن و قادر كردن آن به ادامه تلاش...»، «تمجيد از كمك‌‌هاي انسان‌دوستانه عربستان» و... سخن رفته است.
اين درحالي است كه بيانيه مشترك شوراي همكاري و چين حاوي اشارات ضد ايراني آشكارتري از جمله در مورد جزاير سه‌گانه است كه مطلقا مردود است و انتظار مي‌رود كه وزارت خارجه ج‌ا‌ا نسبت به آن واكنشي در خور نشان دهد.