زابل از 7 سال پیش آلوده‌ترین شهر ایران است

بنفشه   سام‌گيس

بررسي‌هاي «اعتماد» بر گزارش‌هاي وزارت بهداشت نشان داد كه شهر زابل از سال 1395 تا پايان 1401، به مدت 7 سال پياپي، بالاترين غلظت ذرات معلق 2.5 ميكرون را داشته و آلوده‌ترين شهر كشور بوده است.   تداوم 7 ساله غلظت آلاينده ذرات معلق 2.5 ميكرون در اين شهر مرزي درحالي است كه سال 1396 هم سازمان بهداشت جهاني WHO شهر زابل را به عنوان آلوده‌ترين شهر جهان معرفي كرد.   اين انتخاب، به دنبال بررسي كيفيت هواي 2972 شهر در 103 كشور جهان رقم خورد. ارديبهشت سال 1395، زماني كه زابل به عنوان يكي از نامزدهاي «آلوده‌ترين شهر جهان» در كنار شهر «آنيتشا» از كشور نيجريه، به فهرست مورد بررسي سازمان بهداشت جهاني راه يافت، كارشناسان اين نهاد بين‌المللي اعلام كردند كه اگرچه بسياري از شهرهاي جهان، هواي آلوده به ذرات معلق با قطر كمتر از 10 ميكرون دارند اما ميزان غلظت ذرات معلق كوچك‌تر از 2.5 ميكرون؛ ذرات ميكروسكوپي غيرقابل مشاهده با چشم غيرمسلح كه با هر دم، وارد ريه و دستگاه تنفسي مي‌شود و به خون مي‌رسد، نشانه وخامت شرايط و مخاطرات جدي براي سلامت مردم يك شهر است. يك سال بعد، ارديبهشت 1396، عنوان «آلوده‌ترين شهر جهان» به زابل رسيد چون طبق بررسي يك ساله سازمان بهداشت جهاني، ميانگين سالانه غلظت ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون در اين شهر، 271 ميكروگرم بر مترمكعب (حدود 11 برابر حد استاندارد سازمان بهداشت جهاني) ارزيابي شده بود و بين شهرهاي مورد بررسي، بالاترين غلظت اين آلاينده را داشت. 

وزارت بهداشت: زابل از سال 1395 بالاترين غلظت ذرات معلق 2.5 ميكرون را دارد 
 دي ماه 1400، عباس شاهسوني؛ رييس گروه سلامت هوا و تغيير اقليم وزارت بهداشت، در يك نشست تخصصي با موضوع «چالش‌هاي آلودگي هواي خوزستان» اعلام كرد كه آلودگي هوا در ايران به عنوان هفتمين عامل مرگ و مواجهه طولاني مدت با ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون به عنوان پنجمين علت مرگ در كشور شناخته شده و ايران بين ۱۰۶ كشور دنيا، بابت شاخص كيفيت هوا رتبه بيست و سوم را دارد. شاهسوني افزود: «ميانگين غلظت ذرات با اندازه ۲،۵ ميكرون در سال‌هاي ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۹ نشان مي‌دهد اهواز و زابل بالاترين غلظت را داشته‌اند و اين شاخص در اهواز ۶۰ ميكروگرم در مترمكعب يعني ۱۰ برابر رهنمود سازمان جهاني بهداشت بوده و بررسي‌ها از روند غلظت ذرات معلق ۲.۵ ميكرون در شهر اهواز در فاصله سال‌هاي 1392 تا 1399 نشان مي‌دهد كه حتي ۱۰درصد از روزهاي اهواز، كيفيت هواي مطابق استاندارهاي ملي نداشته و غلظت اين آلاينده در اين شهر با رهنمودهاي سازمان بهداشت جهاني فاصله زيادي دارد.»
 اين اظهارنظر، اولين اعلام شفاف درباره تداوم آلودگي هواي شهر زابل در فاصله سال‌هاي 1395 تا 1399 بود اما چند هفته پيش از آن و آذر ماه همان سال، شاهسوني در گزارشي كه از وضعيت آلودگي هواي شهرهاي كشور در سال 1399 ارايه داد، زابل را به عنوان آلوده‌ترين شهر كشور معرفي كرد و گفت كه در سال 1399 بالاترين غلظت ذرات معلق با قطر از 2.5 ميكرون، در شهر زابل گزارش شده است.  نتايج گزارش ديگر وزارت بهداشت درباره پايش ميانگين سالانه غلظت ذرات معلق 2.5 ميكرون در 27 شهر كشور در سال 1400 نشان داد كه زابل در اين سال هم به دليل غلظت بالاي اين آلاينده (بيش از ۱۲ برابر رهنمود سازمان جهاني بهداشت) آلوده‌ترين شهر كشور بوده است.   براساس گزارش وزارت بهداشت، در سال 1401 هم ميانگين سالانه غلظت ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون در شهر زابل، بيش از ۸۰ ميكروگرم بر مترمكعب (بيش از 16 برابر حد توصيه شده سازمان بهداشت جهاني و بيش از 6 برابر استاندارد سالانه كشور) بود كه در اين سال هم زابل در اولين رديف جدول شهرهاي با هواي آلوده ايران قرار گرفت.  پایان تیر ماه امسال هم شاهسونی در گفت و گو با خبرگزاری ایسنا اعلام کرد که طی سال 1402 و تا 25 تیر ماه نیز 80 روز غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از 10 میکرون در این شهر سنجش شده که بیش از 3 برابر مدت مشابه سال قبل بوده  و فقط 11 روز از این بازه زمانی در محدوده هوای خوب یا پاک اما 42 روز در محدوده ناسالم ، بسیار ناسالم و خطرناک بوده است . 

 مرگ بر اثر تنفس هواي آلوده در ايران  رو به افزايش است

طبق نتايج مطالعه‌اي كه وزارت بهداشت در سال 1399 درباره تاثيرات مضر ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون بر سلامت 32 ميليون نفر جمعيت ساكن در 25 شهر تهران، اهواز، مشهد، تبريز، شيراز، اصفهان، ايلام، سنندج، ياسوج، همدان، خرم‌آباد، اراك، كرج، كرمانشاه، آبادان، زنجان، يزد، اروميه، كرمان، بيرجند، قم، زابل، بحنورد، دزفول و اردبيل انجام داده، در سال مورد مطالعه، ميانگين سالانه ميزان غلظت اين آلاينده در شهرهاي مورد بررسي 29 ميكروگرم بر مترمكعب و حدود ۶ برابر رهنمود سازمان جهاني بهداشت بوده كه در اين سال، بالاترين ميانگين غلظت سالانه ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون در شهر زابل ( بیش از 69 میکروگرم بر متر‌مکعب و 14 برابر توصیه سازمان بهداشت جهانی ) گزارش شده و تهران و اهواز و اصفهان و مشهد در رديف‌هاي پس از زابل قرار گرفته‌اند اما در اين سال، شهرهاي اهواز و تهران بابت تعداد روزهاي با هواي آلوده به ذرات معلق 2.5 ميكرون در طول يك سال (اهواز با 292 روز و تهران با 224 روز) به رتبه‌هاي اول و دوم رسيده‌اند.  طبق نتايج اين گزارش، در سال 1399 تعداد مرگ كل منتسب به مواجهه طولاني‌مدت با ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون در 25 شهر مورد مطالعه 11 هزار و 129 فقره (در شهر تهران ۳۷۵۱ فقره) بوده در حالي كه 7.51 درصد علت كل موارد مرگ در كشور «منتسب به ذرات معلق»، 11.19درصد موارد مرگ در كشور به علت بيماري‌هاي مزمن انسداد ريوي منتسب به ذرات معلق، 9.39درصد موارد مرگ در كشور به علت سرطان ريه منتسب به ذرات معلق، 14.28درصد موارد مرگ در كشور به علت بيماري‌هاي ايسكميك قلبي منتسب به ذرات معلق و 14.34درصد موارد مرگ در كشور به علت سكته مغزي منتسب به ذرات معلق بوده است.  نتايج گزارش ديگر وزارت بهداشت از پايش كيفيت هواي 27 شهر كشور در سال 1400، نشان داد كه در اين سال تعداد مرگ‌هاي منتسب به مواجهه طولاني مدت با ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون در اين شهرها افزايش يافته است. طبق نتايج اين پايش كه در شهرهاي تهران، اهواز، مشهد، تبريز، شيراز، اصفهان، ايلام، ‌سنندج، همدان، خرم‌آباد، اراك، كرج، كرمانشاه، آبادان، شهركرد، يزد، اروميه، كرمان، قزوين، بيرجند، قم، ‌زابل، بجنورد، زنجان، بوشهر، اردبيل و زاهدان و با هدف برآورد اثرات بهداشتي و اقتصادي ناشي از مواجهه طولاني مدت با ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون انجام شد، در طول سال 1400، حدود 20 هزار و 800 نفر از شهروندان ساكن در اين شهرها به دليل مواجهه طولاني مدت با ذرات معلق 2.5 ميكرون جان خود را از دست داده‌اند كه اين عدد نسبت به آمار فوت سال 1399 بيش از ۸۷درصد افزايش داشت.  درحالي كه طبق نتايج اين مطالعه، در سال ۱۴۰۰ و در 27 شهر، تعداد مرگ به علت بيماري‌هاي مزمن انسداد ريوي منتسب به مواجهه طولاني مدت با ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون به‌طور ميانگين ۵۷۴ نفر، ميانگين تعداد مرگ به علت سرطان ريه ۵۱۳ نفر، تعداد مرگ به علت بيماري‌هاي ايسكميك قلبي به‌طور ميانگين ۴۹۲۳ نفر و ميانگين تعداد مرگ به علت سكته مغزي منتسب به مواجهه طولاني مدت با ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون ۱۹۷۲ نفر ثبت شد، شاهسوني در توضيح نتايج اين مطالعه و با نگاهي به مطالعه سال 1399 اعلام كرده بود كه در فاصله سال‌هاي 1395 تا 1398، تعداد مرگ‌هاي منتسب به آلودگي هوا در كشور، روند كاهشي داشته اما نتايج اين دو مطالعه نشان داد كه از سال ۱۳۹۹ مرگ منتسب به آلودگي هوا افزايشي شد و اين افزايش در تمام علل مرگ به علت مواجهه طولاني‌مدت با ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون مشهود است چنان‌كه مجموع آمار مرگ‌هاي منتسب به مواجهه طولاني مدت با ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون در سال 1400 در شهرهاي مورد مطالعه، نسبت به سال 1399 افزايش يافته و همچنين، تعداد مرگ به علت بيماري‌هاي ايسكميك قلبي منتسب به مواجهه طولاني مدت با ذرات معلق با قطر كمتر از ۲.۵ ميكرون نسبت به سال 1399 بيش از ۱۵درصد، تعداد مرگ به علت سكته مغزي بيش از ۱۳درصد، تعداد مرگ به علت سرطان ريه بيش از ۷۲ درصد و تعداد مرگ به علت بيماري‌هاي مزمن انسداد ريوي منتسب به مواجهه طولاني مدت با ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون، در سال ۱۴۰۰ و نسبت به سال 1399 بيش از ۱۰درصد افزايش يافته است. نكته قابل توجه در اين دو تحقيق اين بود كه كيفيت هواي 23 شهر در دو سال پياپي بررسي شده بود و در تحقيق سال 1400، به جاي شهرهاي ياسوج و دزفول، شهرهاي قزوين، شهركرد، بوشهر و زاهدان اضافه شده بودند اما نتايج بررسي دو ساله در 23 شهر تاييد مي‌كرد كه ميانگين سالانه غلظت ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون رو به افزايش بوده است. 

گزارش‌هاي جهاني درباره آلودگي هواي ايران چه مي‌گويد؟ 
ده‌ها موسسه بين‌المللي، كيفيت روزانه و سالانه هواي شهرها و كشورها را براساس ميزان غلظت آلاينده‌هايي همچون ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 يا 10 ميكرون، ازن (O3) دي‌اكسيد نيتروژن (NO2) دي‌اكسيد گوگرد (SO2) و منوكسيد كربن (CO2) اعلام مي‌كنند. تمام اين موسسات، گزارش خود را براساس داده‌هاي كشورها و مبتني بر استانداردهاي سازمان بهداشت جهاني تنظيم مي‌كنند. سازمان بهداشت جهاني از سال 1987 دستورالعملي درباره شاخص‌هاي كيفيت هوا و ميزان مطلوب آلاينده‌هاي هوايي تدوين كرد كه اين دستوالعمل تا امروز در چند نوبت به‌روز رساني شده است. طبق آخرين نسخه اين دستورالعمل، حداكثر ميزان مطلوب آلاينده ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون در هواي يك شهر يا كشور در مدت 24 ساعت، 15 ميكروگرم بر مترمكعب و در مدت يك سال، 5 ميكروگرم بر مترمكعب، ذرات معلق با قطر كمتر از 10 ميكرون در مدت 24 ساعت، 45 ميكروگرم بر مترمكعب و در يك سال 15 ميكروگرم بر مترمكعب، ازن در 8 ساعت، 100 ميكروگرم بر مترمكعب و در يك فصل، 60 ميكروگرم بر مترمكعب، دي‌اكسيد نيتروژن در 24 ساعت 25 ميكروگرم بر مترمكعب و در يك سال 10 ميكروگرم بر مترمكعب، دي‌اكسيد گوگرد در 24 ساعت 40 ميكروگرم بر مترمكعب و منوكسيد كربن در 24 ساعت 4 ميلي‌گرم بر مترمكعب است. با توجه به اينكه طبق دستورالعمل سازمان بهداشت جهاني، ميانگين غلظت ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون، شاخص مهمي براي ارزيابي كيفيت هواي شهرها و كشورهاست چون ميزان بيشتر از توصيه سازمان بهداشت جهاني مي‌تواند به مخاطرات جدي براي سلامت انسان‌ها منجر شود، اغلب موسسات بين‌المللي تمركز گزارش‌هاي خود را هم بر رتبه‌بندي كيفيت هواي شهرها و كشورها با درنظر گرفتن ميزان غلظت اين آلاينده گذاشته‌اند و با استناد به توصيه WHO درباره حد مجاز غلظت ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون، نمايه رنگ‌بندي ايجاد كرده‌اند. طبق اين نمايه، اگر ميانگين غلظت ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون در هواي يك شهر يا كشور در طول يك سال، بين صفر تا 5 ميكروگرم بر مترمكعب باشد، اين شهر يا كشور با رنگ آبي در جدول رتبه‌بندي مشخص مي‌شود. در صورتي كه ميانگين سالانه غلظت اين ذرات معلق، يك تا دو بار بين 5.1 تا 10 ميكروگرم بر مترمكعب باشد، اين شهر يا كشور با رنگ سبز در جدول مشخص مي‌شود. رنگ زرد مربوط به شهر يا كشورهايي است كه ميانگين سالانه غلظت اين ذرات معلق در هواي آنها دو تا سه بار بين 10.1 تا 15 ميكروگرم بر مترمكعب بوده و رنگ نارنجي مربوط به شهر يا كشورهايي است كه سه تا پنج بار در يك سال، ميانگين غلظت 15.1 تا 25 ميكروگرم بر مترمكعب داشته‌اند. شهر يا كشورهايي كه در اين رتبه‌بندي‌ها با رنگ قرمز مشخص مي‌شوند 5 تا 7بار در يك سال ميانگين غلظت ذرات معلق 25.1 تا 35 ميكروگرم بر مترمكعب ثبت كرده‌اند و در شهر يا كشورهاي با رنگ بنفش، 7 تا 10 بار در  يك سال، ميانگين غلظت ذرات معلق 35.1 تا 50 ميكروگرم بر مترمكعب ثبت شده است. رنگ قهوه‌اي در اين رتبه‌بندي‌ها، به معناي بدترين وضعيت است. شهر يا كشوري كه در گزارش سالانه اين موسسات با رنگ قهوه‌اي مشخص مي‌شود بيش از 10بار در يك سال، غلظت ذرات معلق 50.1 ميكروگرم بر مترمكعب داشته است. نكته قابل توجه اين است كه غير از گزارش سازمان بهداشت جهاني، گزارش باقي موسسات درباره كيفيت هواي شهرها و كشورها ممكن است به عنوان گزارش قطعي قابل استناد نباشد چون اختلاف ساعت كشورها و زمان به‌روزرساني گزارش‌ها مي‌تواند صحت اين گزارش‌ها را تا حدي مخدوش كند. با اين حال در اغلب گزارش اين موسسات، كيفيت هواي ايران و شهرهاي كشورمان براساس داده‌هاي رسمي شركت كنترل كيفيت هواي تهران (وابسته به شهرداري تهران) و سامانه پايش كيفي هواي كشور (وابسته به سازمان حفاظت محيط‌زيست) برآورد و به صورت روزانه و سالانه اعلام مي‌شود. 
   در گزارش سال 2022 IQAIR درباره ميزان غلظت ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون در 131 كشور جهان، ايران در رديف 21 جدول قرار گرفته و در اين سال 20 كشور چاد، عراق، پاكستان، بحرين، بنگلادش، بوركينافاسو، كويت، هند، مصر، تاجيكستان، امارات متحده عربي، سودان، رواندا، قطر، عربستان سعودي، نپال، اوگاندا، نيجريه، بوسني و هرزگوين و ازبكستان در رديف‌هاي بالاتر از ايران هستند، در اين گزارش، ايران با رنگ قرمز مشخص شده چون ميزان غلظت سالانه ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون در اين سال، بيش از 5 يا 7بار از حد توصيه شده سازمان بهداشت جهاني فراتر رفته است. طبق اين استاندارد، رنگ قرمز، وضعيت ناسالم محسوب مي‌شود. در اين گزارش ميانگين سالانه غلظت ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون در سال 2022 براي ايران 32.5 ميكروگرم بر مترمكعب ثبت شده است. در اين گزارش، كشورهايي همچون ايسلند و فنلاند، با رنگ آبي (ميانگين غلظت كمتر از 6 ميكروگرم بر مترمكعب) سوئد، نروژ، كانادا، ايرلند، آرژانتين، پرتغال، دانمارك، انگليس، امريكا، ژاپن و سوييس با رنگ سبز (ميانگين غلظت كمتر از 10 ميكروگرم بر مترمكعب) در آخرين رديف‌هاي جدول هستند. با استناد به گزارش رتبه‌بندي اين موسسه، سال 2022، ايران براي سومين سال متوالي با رنگ قرمز مشخص شد درحالي كه در گزارش سال‌هاي 2019 و 2018 ايران با رنگ نارنجي مشخص شده به اين معنا كه ميانگين سالانه غلظت ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون، سه تا پنج بار در سال از 15.1 تا 25 ميكروگرم بر مترمكعب بوده و بنابراين، تا پيش از سال 2020، كيفيت هواي كشورمان بابت ميانگين سالانه غلظت ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون، بهتر و در وضعيت مطلوب‌تر بوده است. 
    در گزارش موسسه AQI درباره رصد لحظه‌اي كيفيت هواي 100 شهر جهان، ايران بابت ميانگين غلظت ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون حضور پررنگ‌تري دارد. در گزارش اين موسسه درباره 141 كشوري كه سال 2022 آلوده‌ترين هوا بابت غلظت ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون داشتند، ايران در رديف 13 جدول قرار گرفته درحالي كه كشورهاي بنگلادش، كويت، چاد و امارات متحده عربي در رديف اول تا چهارم جدول به عنوان كشورهاي با آلوده‌ترين هوا و كشورهاي هند، عراق، پاكستان، سودان، بحرين، نپال، ارمنستان و چين، در رديف‌هاي پنجم تا دوازدهم جدول و قبل از ايران هستند. روز 14 مرداد امسال و بعد از آخرين به‌روزرساني گزارش اين موسسه، 23 شهر ايران بابت غلظت بالاي ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون رتبه‌بندي شدند؛ زابل در رديف 8 جدول با شاخص آلاينده 283، زاهدان در رديف 9 با شاخص 277، بيرجند در رديف 10 با شاخص 274، سنندج در رديف 15 با شاخص 201، قم در رديف 19 با شاخص 184، كبودرآهنگ در رديف 21 با شاخص 167، بيرام در رديف 22 با شاخص 156، بهبهان در رديف 23 با شاخص 154، اهرام در رديف 31 با شاخص 142، بم در رديف 33 با شاخص 139، زرند در رديف 35 با شاخص 138، همدان در رديف 44 با شاخص 128، بندر ماهشهر در رديف 45 با شاخص 126، ملاير در رديف 46 با شاخص 126، دزفول در رديف 56 با شاخص 119، رامهرمز در رديف 59 با شاخص 117، انديمشك در رديف 61 با شاخص 115، بندر گناوه در رديف 62 با شاخص 115، ملارد در رديف 64 با شاخص 115، شوشتر در رديف 66 با شاخص 114، يزد در رديف 69 با شاخص 111، بجنورد در رديف 94 با شاخص 102 و اهواز در رديف 99 با شاخص 100.