بحران آب در منطقه خليج فارس

توسعه همكاري‌هاي منطقه‌اي در زمينه آب و محيط‌زيست براي ايران و كشور‌هاي حاشيه خليج فارس حياتي است. ايران و كشور‌هاي همسايه حاشيه خليج فارس با چالش بزرگ بحران دسترسي به آب و از بين رفتن سفره‌هاي آب زيرزميني مواجهند. ايران، با اين كشور‌ها در زمينه همكاري‌هاي محيط زيستي، سابقه عضويت در سازمان منطقه‌اي حفاظت از محيط زيست دريايي (ROPME) را دارد . اين سازمان منطقه‌اي در سال 1978 تحت برنامه اقدام كويت (KAP) براي حفاظت از مناطق دريايي مشترك بين بحرين، ايران، عراق، كويت، عمان، قطر، عربستان سعودي و امارات تاسيس شد. در چارچوب KAP، كشورهاي شركت كننده ملزم به تنظيم منابع آلودگي دريايي هستند و تشويق به پيگيري سياستي و همكاري علمي هستند. در حالي كه اين سازمان مبنايي براي همكاري بين اين كشورهاي مختلف ايجاد مي‌كند، واقعيت‌هاي سياسي و ژئوپليتيك شرايط متفاوتي براي رسيدگي به چالش‌هاي محيط زيستي در طي 45 سال اخير ايجاد كرده است. بودجه ناكافي، تبادل ناكافي اطلاعات، قطع برنامه‌هاي اين سازمان به دليل جنگ و درگيري‌هاي منطقه‌اي از چالش‌هاي اين موضوع بوده است. براي رسيدگي به طيف وسيعي از چالش‌هاي زيست محيطي پيش روي اين كشورها، همكاري‌هاي زيست‌محيطي بايد فراتر از حفظ محيط زيست دريايي گسترش يابد. به اشتراك‌گذاري داده‌هاي منطقه‌اي جامع در مورد آلودگي، آبراه‌ها، توفان‌هاي گرد و غبار و ساير نگراني‌هاي محيط زيستي بين دولت‌ها به سياست‌گذاري، و تحقيقات علمي كمك مي‌كند. در اين ميان در كشورهاي جنوب خليج فارس، عربستان سعودي بزرگ‌تر و ثروتمند‌تر از ساير كشور‌هاي عربي است.  به دليل بحران آب در سال 2018، عربستان سعودي برنامه توسعه كشاورزي خود را كه در دهه 1970 آغاز شده بود، متوقف كرد. اين كشور براي كشت گندم به استفاده از آب‌هاي زيرزميني متكي بود. پايان اين برنامه نشان مي‌دهد كه سعودي‌ها متوجه شدند كه آب‌هاي زيرزميني خود را تخليه مي‌كنند.  توسعه بخش آب عربستان سعودي نقش كليدي در اطمينان از تامين تقاضاي فزاينده براي زيرساخت‌هاي آب آشاميدني و فاضلاب ايفا مي‌كند. توسعه اقتصادي، رشد مداوم جمعيت، شهرنشيني سريع و افزايش تقاضا براي آب و انرژي، يك چالش زيست‌محيطي بزرگ براي كشور است. بودجه سال 2022 دولت عربستان سعودي براي بخش آب، 14.4 ميليارد دلار بود. انتظار مي‌رود تا 2030، جمعيت عربستان سعودي به بيش از 40 ميليون نفر افزايش يابد. اين كشور از دهه 1950 براي اطمينان از دسترسي مردم به منبع قابل اطمينان آب آشاميدني، به آب شيرين شده متكي بوده است. بيشتر آب‌هاي زيرزميني كه كمتر از 40 درصد منابع آبي كشور را تشكيل مي‌دهند، براي مصارف كشاورزي استفاده شده است. هدف‌هاي راهبرد ملي آب عربستان سعودي عبارتند از: تضمين دسترسي مستمر به مقادير كافي آب سالم در شرايط عادي و در شرايط اضطراري، افزايش مديريت تقاضاي آب در همه كاربري‌ها؛ ارايه خدمات آب و فاضلاب مقرون به صرفه و با كيفيت بالا؛ حفاظت و بهينه سازي استفاده از منابع آب و حفظ محيط زيست محلي به نفع جامعه عربستان و تضمين رقابت‌پذيري بخش آب از طريق ترويج حكمراني موثر، مشاركت بخش خصوصي، بومي سازي قابليت‌ها و نوآوري.
بر اساس اين برنامه راهبردي تا سال 2030 هدف گذاري شده كه 90 درصد تقاضاي آب عربستان سعودي را با استفاده از آب شيرين‌كن و 10 درصد با استفاده از آب‌هاي زيرزميني و سطحي تامين كنند. بر اساس تقاضاي آب شهري موجود و تامين آب متعهد، كارخانه‌هاي جديد نمك‌زدايي شهري براي غلبه بر كمبود آب 4.5 ميليون متر مكعب در روز مورد نياز خواهند بود.  در مجموع 8.4 ميليون متر مكعب در روز افزايش ظرفيت تصفيه فاضلاب تا سال 2023 براي دستيابي به اهداف تصفيه فاضلاب عربستان سعودي مورد نياز است. براي كاهش بيشتر نشت و ضايعات، عربستان سعودي قصد دارد تا سال 2040 بيش از 90 درصد از آب خود را مجدداً استفاده كند، اين ميزان در سال 2023 حدود 65 درصد است.  اندازه‌گيري آب‌هاي زيرزميني از فضا با استفاده از ماهواره‌هايي مانند ماهواره «بازيابي گرانش و سنجش اقليم Gravity Recovery and Climate Experiment » ناسا (GRACE) امكان‌پذير است. اين ماهواره با اندازه‌گيري گرانش زمين، جابه‌جايي آبها، ذوب شدن يخ‌ها و افزايش سطح اقيانوس‌ها را كنترل مي‌كنند. هرگاه آب زيرزميني كمتر باشد، جرم كمتري نيز وجود دارد و ماهواره‌ها اين اطلاعات را گزارش مي‌كنند. ناسا براي اولين بار در سال 2002 مجموعه‌اي از ماهواره‌ها به نام GRACE را پرتاب كرد. با اين حال، ماهواره GRACE داده‌هايي براي مديريت آب محلي ارايه نمي‌كند. 

براي اين كار به چاه‌هاي مشاهده محلي نياز است كه بايد توسط كاركنان آموزش ديده به‌طور منظم نظارت شوند. اين موضوع آنها را به گزينه‌اي غيرقابل اجرا در برخي مكان‌ها تبديل مي‌كند.
سوال اين است كه اگر هيچ كس واقعاً نداند هنوز چقدر آب زيرزميني وجود دارد و در عين حال استفاده از آن در حال افزايش است، آيا احتمال تمام شدن آب در خاورميانه وجود دارد؟ به نظر مي‌رسد اطلاعات اخيري كه توسط ماهواره‌هاي GRACE گرفته شده است نشان مي‌دهد كه آب‌هاي زيرزميني خاورميانه در دهه گذشته به ميزان قابل توجهي كاهش يافته است. سازمان ملل گزارش داده است كه بسياري از سفره‌هاي آب زيرزميني محلي در حال حاضر با سرعتي سريع‌تر از قابل پر شدن مصرف مي‌شوند. سيستم‌هاي درگير شامل رودخانه‌ها يا تالاب‌هاي مجاور، اكوسيستم‌هاي مرتبط، بارندگي و خطوط ساحلي و همچنين فشارهاي ناشي از شوري و آلودگي بر آبهاي زيرزمينی اثر مي‌گذارند. تعيين سطح دقيق آب زيرزميني بسيار دشوار است چراكه آب به مرزهاي ملي محدود نمي‌شود. 43 آبخوان فرامرزي در اين منطقه وجود دارد. اما تنها تعداد كمي از كشورهاي خاورميانه بر اساس گزارش سال 2021 مديريت «كافي» آب‌هاي زيرزميني دارند. اگر يك كشور مقدار زيادي آب زيرزميني استخراج مي‌كند، و كشورهاي ديگر كه در آن سفره شريكند، به همان ميزان استخراج نمي‌كنند، تشخيص مقدار آب مصرفي و سهم كشورها بسيار سخت است. در يك سفره آبي مشترك، از حدود 6500 چاه، تقريبا نيمي توسط ليبي بهره‌برداري مي‌شود و آب را از حوضه خارج مي‌كنند، در حالي نيم ديگر به تونس و الجزايرتعلق دارد. بر اساس پيمان‌ها و همكاري‌هاي منطقه‌اي اميد مي‌رود كه حتي كشورهايي كه در سطح دوجانبه سياسي چندان با هم سازگار نيستند در مورد مديريت آب دور يك ميز خواهند نشست. درك تعادل بين برداشت از آب زيرزميني و تغذيه‌هاي مختلف با گذر زمان بايد پاسخي فراهم كند براي نحوه پايداري در استفاده از آب . همچنين اين چالش كه آيا خطر پايان آب‌هاي زيرزميني واقعي است، با چالش ايجاد تعادل بين منافع كوتاه‌مدت و اغلب خصوصي با منافع بلندمدت، اجتماعي و محيط زيستي مرتبط است.