محمد معصومیان |كيومرث پوراحمد كارگردان، زهره فكورصبور بازيگر، آزاده نامداري مجري، شيده لالمي روزنامه‌نگار، افراد مشهوري هستند كه در اين سال‌ها خبر خودكشي آنها فضاي شبكه‌هاي اجتماعي را به خود مشغول كرد. پوشش پررنگ اين اخبار متاثركننده در فضاي مجازي ايران به بحث‌هاي دامنه‌داري در رابطه با اين پديده رواني و اجتماعي منجر شد؛ بسياري در مذمت خودكشي بعضي در حمايت و بخشي سعي كردند از اين موج‌هاي خبري در راستاي آگاهي‌بخشي براي جلوگيري از تكرار چنين حوادثي استفاده كنند. در آخرين مورد پنجم شهريور امسال بود كه ويديويي از خودكشي زني ۴۱ ساله از شيراز در شبكه اجتماعي ايكس (توييترسابق) هم‌رسان شد. زني كه پس از ۶ روز از دنيا رفت اما ويديوي اين اقدام او بارها و بارها منتشر و محل بحث، نظر و عكس‌العمل در شبكه‌هاي اجتماعي شد.
مرگ خودخواسته يا خودكشي پديده‌اي جهاني است كه اين سال‌ها در ايران بسيار از آن گفته و نوشته شده است. آنطور كه محمدعلي سلطاني پژوهشگر در حوزه روانشناسي شبكه‌هاي اجتماعي براساس داده‌هاي استخراج‌شده از فضاي مجازي مي‌گويد: «از ابتداي سال ۱۳۹۸ تا شهريور ۱۴۰۲ در متون خبري و خبرگزاري‌ها و رسانه‌هاي آنلاين ۶۱ هزار پست خبري از ۷۱۹ خبرگزاري در رابطه با خودكشي توليد شده است.» رقمي بزرگ كه نشان از اهميت اين پديده در ايران دارد. به بهانه ۱۹ شهريور روز جهاني پيشگيري از خودكشي سري به آمارهاي استخراج‌شده از شبكه اجتماعي ايكس و ديگر بسترهاي توليد محتواي فارسي‌زبان زديم تا ببينيم ميزان توليد محتوا در اين زمينه چه مقدار بوده است؟ چه رويدادهايي باعث افزايش اين توليد محتوا شده‌اند؟
در همين ابتداي گزارش بايد تاكيد كنيم كه اين گزارش طبعا در تاييد يا ترويج خودكشي نيست. بايد يادآور شد افرادي كه به خودكشي فكر مي‌كنند همواره مي‌توانند با شماره 123 اورژانس اجتماعي تماس و مشاوره بگيرند. شماره 1480 سامانه صداي مشاور و شماره 1570 هم خط ملي خدمات حمايتي مشورتي و مددكاري اجتماعي است كه لازم مي‌دانيم آنها را براي افرادي كه به خودكشي فكر مي‌كنند در اينجا عنوان كنيم.
آمار خودكشي از آن دسته آمارهايي است كه در چند سال اخير يا دقيق‌تر از سال 1399 در ايران منتشر نشده است. آخرين آمارهاي مربوط به خودكشي در ايران را مركز آمار ايران به نقل از مركز آمار نيروي انتظامي منتشر كرده است.
سرچ كلمه خودكشي در گوگل
محمدعلي دادگسترنيا پژوهشگر علوم اجتماعي محاسباتي معتقد است آمارهاي خودكشي همواره نشانگر روندهاي درون جامعه است: «بررسي آمارهاي خودكشي نشان مي‌دهد در سال 1395 به ازاي هر صدهزارنفر 73 /4 نفر خودكشي كرده‌اند و در سال 1396 اين رقم با يك شيب معنادار از 73 / 4 به 85/4 نفر رسيده است اما بعد از ناآرامي‌هاي سال 1396 در سال 1397 اين عدد به 17/5نفر مي‌رسد. در سال 1398 آمارها به پايين گرايش دارند و روي 5 نفر ثابت مي‌ماند كه خبر از كاهش 17 صدمي اين ارقام دارد. اما بعد از ناآرامي‌هايي كه براي افزايش قيمت بنزين در سال 1398 به وجود آمد در سال 1399 شاهد رسيدن اين عدد به 5 و 73 نفر هستيم» اين رشد نشانه‌اي روشن از تاثير اتفاقات اجتماعي بر مساله اضطراب و در نهايت خودكشي دارد. سال 1398 رو به پايان بود كه همه‌گيري كرونا از راه رسيد. آنطور كه دادگسترنيا مي‌گويد در دوران كرونا آماري از ميزان خودكشي وجود نداشت. اما شرايط اقتصادي حاصل از كرونا منجر به فشار به طبقه محروم و ساكنان مناطق كم‌درآمد كشور شد. اين فشار اقتصادي خودش را در ميزان سرچ كلمات مربوط به خودكشي نشان مي‌دهد كه حتي آمارهاي رسمي هم اين مساله را تاييد مي‌كنند. دادگسترنيا مي‌گويد: «آخرين آماري كه در سال 1399 بيرون آمده است نشان مي‌دهد بيشترين تعداد خودكشي در كرمانشاه، ايلام، كهگيلويه و لرستان و بعد همدان بوده است. در سرچ كلمه خودكشي هم شاهد هستيم كه ايلام رتبه اول، كهگيلويه و بويراحمد، كرمانشاه و همدان در رتبه‌هاي بعدي قرار دارند. تهران رتبه 24 سرچ كلمه خودكشي را به خود اختصاص داده است.»
حالا كمي نزديك‌تر مي‌شويم تا ببينيم در همين سال جاري اوضاع و احوال كاربران شبكه‌هاي اجتماعي چگونه بود. آنطور كه استخراج داده‌ها نشان مي‌دهد ميزان سرچ گوگل براي كلمه خودكشي دقيقا در زماني كه ناآرامي‌هاي كشور نمود بيروني كمتري داشت يعني در فروردين 1402 با افزايش روبرو مي‌شود. درست همان زماني كه كيومرث پوراحمد دست به خودكشي زد. اما در همين بازه كه همه درگير خودكشي كارگردان معروف سينما بودند سرچ‌هاي گوگل مختص به خودكشي افراد معروف نبود و بازهم اين مناطق محروم كشور بودند كه بيشترين جست‌وجو را در گوگل در ارتباط با خودكشي داشتند. دادگسترنيا معتقد است پديده خودكشي همه طبقات اجتماعي را با خودش همراه كرده است و گرچه شايد ما بعضي اسامي را شنيده باشيم اما داده‌ها مي‌گويد بايد نسبت به روند روبه رشد آن حساس باشيم: «ميزان سرچ خودكشي در گوگل در فروردين 1402 نسبت به نيمه دوم سال 1401 افزايش بيش از 2 برابري نشان مي‌دهد.»
اما سوالي كه پيش مي‌آيد اين است كه چرا اساسا بعد از فرونشست بيروني ناآرامي‌هاي 1401 سرچ كلمه خودكشي بالا رفته است؟ محمدعلي دادگسترنيا مدير آموزش و پژوهش شركت لايف‌وب با توجه به داده‌هاي تحليل عواطف كه اين سامانه مي‌تواند از شبكه‌هاي اجتماعي استخراج كند، مي‌گويد: «يكي از پررنگ‌ترين عاطفه‌هايي كه در توييت‌هاي بعد از مرگ مهسا اميني ديده مي‌شد، «انتظار» بود. انتظار يك اميد زود محقق‌شونده است. اين انتظار به شكل پررنگ و با فاصله زياد در قياس با ديگر عواطف ديده مي‌شود. اما اين انتظار محقق نشد و مي‌توان گفت به نوعي باعث سرخوردگي بخشي از مردمي شد كه در اين زمينه توليد محتوا مي‌كردند. مي‌توان گفت آنطور كه دوركيم مي‌گويد اساسا بي‌ثباتي اجتماعي باعث خودكشي آنوميك مي‌شود و جامعه را متاثر مي‌كند. جيمز جاسپر، جامعه‌شناس حوزه جامعه‌شناسي عواطف نيز بر اين نكته تاكيد مي‌كند كه انتظار نادرست و دور از واقع در اعتراض‌ها منجر به سرخوردگي خواهد شد.»
حميدرضا كشاورز پژوهشگر رسانه‌هاي اجتماعي و مديرعامل شركت لايف‌وب در اين رابطه با توجه به داده‌هاي استخراج‌شده از سامانه مي‌گويد: «از روز درگذشت مهسا اميني تا سه ماه پس از آن، 68 درصد از كل محتواي توييتر فارسي، به اين موضوع، حواشي و تبعات آن مرتبط بوده و 77 درصد از كل حساب‌هاي كاربري، حداقل يك مطلب درباره آن منتشر كرده‌اند؛ مضاف بر اين، آمار عضويت پيوستن كاربران به توييتر بعد از فوت مهسا اميني به‌طور چشمگيري صعودي شده و با افزايش ۲۶ برابري، از متوسط ۶۰۰كاربر در روز به ۱۶ هزار كاربر در روز در آن مقطع رسيد. اين مساله بيانگر آن است كه معترضان اين بستر را به عنوان ميدان و عرصه‌اي براي بيان و ابراز اعتراضات و دغدغه‌ها و به نمايش گذاشتن گرايش و مشخص كردن صف‌بندي خود در اين موج انتخاب كردند. اما نكته قابل توجه آنجاست كه ۸۴ درصد از محتواي بازنشري مرتبط با اين موج، مربوط به كنشگري‌هاي شبه‌رباتيك و رباتيك بوده است كه حاكي از يك تلاش گسترده و سازمان‌يافته به منظور افزايش انتظار و اميد در افكار عمومي كاربران براي پيروزي و تحقق اهداف تحركات اعتراضي اخير بوده است؛ اين در حالي است كه زمينه‌ها و امكانات تحقق آن با توجه به شرايط و مختصات فرهنگي، اجتماعي و سياسي ايران در مقطع كنوني فراهم نبوده است و اين مهم، موجبات شكل‌گيري حس ناكامي و سرخوردگي عميق در برخي از معترضين را فراهم آورده است.»
رويدادها به افزايش توليد محتواي خودكشي كمك مي‌كنند
يكي از شاخه‌هاي روانشناسي كه در ايران كمتر به آن پرداخته شده است روانشناسي شبكه‌هاي اجتماعي (روانشناسي سايبري) است. از زماني كه مفهوم بيگ‌ديتا در پلتفرم‌هاي جهان مطرح شده اين شاخه هم روز به روز بيشتر اهميت پيدا كرده است. روشي كه از طريق آن به كلان داده‌ها به صورت جمعي نگاه مي‌شود و مي‌توان گفت به نوعي اين رويكرد در تقاطع روانشناسي و تحليل داده ايستاده است. محمدعلي سلطاني پژوهشگر در حوزه روانشناسي شبكه‌هايي اجتماعي مدل حافظه آنلاين كاربران ايراني را بررسي كرده و توانسته بر اساس داده‌ها ميزان شادي و غم كاربران را اندازه‌گيري كند.
او كه روي خوداظهاري در رابطه با افسردگي، اضطراب و خودكشي در شبكه‌هاي اجتماعي و رسانه‌هاي آنلاين ايران تمركز كرده است با اين تذكر شروع مي‌كند كه خوداظهاري به معني زدن برچسب باليني نيست و اين داده‌ها تنها به ميزان توليد محتوا در شبكه‌هاي اجتماعي ايكس (توييتر) مي‌پردازد. داده‌هايي كه سلطاني آنها را استخراج كرده است در بازه زماني 1398 تا 1402 را در بر مي‌گيرد. سلطاني مي‌گويد: «در اين بازه در شبكه اجتماعي ايكس (توييتر) 1 ميليون توييت در مورد اضطراب، 575 هزار توييت در ارتباط افسردگي و 419 هزار توييت در مورد خودكشي داشتيم كه نشان مي‌دهد اضطراب بيشترين آمار و بعد افسردگي و در انتها خودكشي بوده كه مورد آن محتوا توليد شده است.» كاربران شبكه‌هاي اجتماعي خوب مي‌دانند كه هر فرد مي‌تواند بارها و در بازه‌هاي زماني مختلف از يك مفهوم توليد محتوا كند. سلطاني در پاسخ به اين سوال كه چند نفر اين تعداد محتوا را توليد كرده‌اند، مي‌گويد: «575 هزار توييت در رابطه با افسردگي را 520 هزار كاربر توليد كرده‌اند. در ارتباط با خودكشي هم 350 هزار كاربر و در مورد اضطراب هم 640 هزار كاربر پست گذاشتند.»
محمدعلي سلطاني مدير تحقيق و توسعه شركت لايف‌وب با استناد به داده‌ها از افزايش ميانگين توليد محتوا در سه زمينه مورد بررسي در 2 سال اخير مي‌گويد و تاثير رويدادهايي كه به اين افزايش كمك كرده‌اند: «به صورت مناسبتي وقتي نزديك زمان كنكور مي‌شويم خوداظهاري در رابطه خودكشي زياد مي‌شود و شاهد اين هستيم كه در زمان اعلام نتايج هم از اين دست اظهارات زياد مي‌شود. بعد از اعلام نتايج هم شاهد پست‌هايي در ارتباط با افسردگي هستيم.» اما به جز كنكورسراسري كه تبديل به يك مناسبت تكراري شده رويدادها هم به افزايش ميزان اينگونه پست‌ها كمك مي‌كنند. رويدادهايي كه به توليدمحتوا در اين زمينه‌ها كمك كرده است. البته در برخي از قله‌ها مي‌توان ردپاي ربات‌ها را هم ديد.
ترندهاي خودكشي در سال‌هاي اخير
از شهريور 1398 آغاز كنيم؛ روزي كه كاربران ايكس با 12 هزار و 790 توييت يكي از قله‌ها در ارتباط با توليد محتواي خودكشي را رقم زدند. روزي كه سحر خداياري معروف به «دختر آبي» دست به خودسوزي زد. يكي ديگر از قله‌هاي توليد محتوا در رابطه با خودكشي در 30 خرداد 1399 با خودكشي قاضي غلامرضا منصوري اتفاق افتاد كه 6 هزار توييت را به خود اختصاص داد. از پيك‌هاي ديگر در زمان كرونا و دقيق‌تر در 22 تيرماه سال 1399 با 11 هزار و 610 توييت در رابطه تعليق كنكور سراسري بود كه محتواي خودكشي داشت. اما اتفاق ديگري كه در شبكه اجتماعي ايكس دوبرابر اتفاقات ديگر محتوا به خود اختصاص داد بحث خودكشي پدر اميرحسين مرادي (محكوم ناآرامي‌هاي سال 1398) با 25 هزار و506 توييت بود.
با انتشار خبر خودكشي شيده لالمي روزنامه‌نگار در 30دي ماه سال 1399 بيش از 3هزار و 600 توييت در رابطه با خودكشي توليد شد. اما قله ديگر با نام مجري معروف صداوسيما آزاده نامداري ساخته شد؛ در 8 فروردين 1400 بود كه بيش از 5 هزار و 600 توييت در رابطه با خودكشي اتفاق افتاد. خبرهاي مربوط به خودكشي زهره فكور صبور در تاريخ 11 اسفند 1400 باعث دوباره داغ شدن موضوع خودكشي شد كه با 4هزار و 720 توييت يكي ديگر از روزهاي تلخ شبكه اجتماعي را رقم زد. تا پيش از مرگ مهسا اميني بزرگ‌ترين پيك با بيش از 25 هزار توييت متعلق به موضوع خودكشي پدر اميرحسين مرادي بود اما در سال 1401 بزرگ‌ترين قله‌ها ساخته شدند، ابتدا در 2 مهر 1401 بود كه در شبكه اجتماعي ايكس 75 هزار و 589 توييت در رابطه با محتواي خودكشي ركوردها را جابه‌جا كرد؛ محتوايي كه بعد از مرگ مهسا اميني رقم خورد.
اما پيك بعدي 15 مهرماه بود كه روايت‌هاي رسمي مبني بر خودكشي سارينا اسماعيل‌زاده و نيكا شاكرمي باعث به وجود آمدن بالاترين ارتفاع نمودار با 140 هزار و 994 توييت شد. از دي‌ماه 1401 موج‌ها به پايين گرايش دارند تا مرگ خودخواسته كيومرث پوراحمد در 1402 كه يك‌بار 10 هزار توييت و بار ديگر 12 هزار توييت را به خود اختصاص داد. آخرين پيك مربوط به خودكشي با نام منصوره سگوند با بيش از 5 هزار توييت گره خورد. دختري كه مقامات رسمي مرگ او را طبيعي و كاربران شبكه‌هاي اجتماعي آن را مرگي مشكوك قلمداد كردند.
تفاوت در شبكه‌هاي اجتماعي
محمدعلي سلطاني معتقد است به صورت كلي اين نمودارها نشان مي‌دهد كه رويدادها اين بحث را در شبكه اجتماعي ايكس ترند مي‌كنند. شبكه اجتماعي كه بيش از يك ميليون كاربر فعال فارسي زبان در آن محتوا توليد مي‌كنند. سلطاني مي‌گويد: «به صورت ميانگين روزانه 255 توييت مربوط به خودكشي در شبكه اجتماعي ايكس در حال توليد است.»
يكي از نكات جذابي كه سلطاني به آن اشاره مي‌كند دلايل متفاوت انتشار محتوا در مورد خودكشي است. آنطور كه داده‌ها نشان مي‌دهند در اينستاگرام بحث خودكشي با ريشه‌هاي متفاوتي منتشر مي‌شود: «به نظر در شبكه اجتماعي اينستاگرام مباحث مربوط به خودكشي مربوط به سبك زندگي جوانان و نوجوانان است. آنها چنين محتوايي را با كليدواژه‌هايي مانند مرگ، غمگين، رمانتيك، عشق، ديس لاو يا دپ توليد مي‌كنند. نكته اينجاست كه در اينستاگرام نشاني از تاثير رويدادهاي اجتماعي بر بالارفتن انتشار پست نمي‌بينيم. در گروه‌هاي تلگرامي اما تركيبي از توييتر و اينستاگرام ديده مي‌شود. در تلگرام به نظر تركيبي از رويدادها و ناآرامي‌هاي اجتماعي در كنار مسائل عاشقانه و رمانتيك و سبك زندگي تبديل به توليد محتواي خودكشي مي‌شود» اما در اخبار كشور چيزي كه باعث توليدمحتواي خودكشي مي‌شود حوادث و آسيب‌هاي اجتماعي است كه منجر به توليد محتواي خبري و گزارشي در اين زمينه مي‌شود.
اگر سال‌هاي گذشته پژوهشگران براي فهميدن نظرات مردم بايد به بررسي ميداني يا پرسشنامه‌ها تكيه مي‌كردند حالا با تخصص‌هاي جديد در حوزه داده مي‌توان از طريق شبكه‌هاي اجتماعي به ذهنيات مردم تونل زد؛ ديد كه آنها چطور در رابطه با اتفاقات واكنش نشان مي‌دهند، چگونه خشم و مهرباني خود را بروز مي‌دهند و اساسا چگونه به زندگي نگاه مي‌كنند.