اردستان قديم در آيينه خاطرات و حكايات
محمود فاضلي
كتاب «اردستان قديم، در آيينه خاطرات و حكايات» از مجموعه كتاب‌هاي كانون اردستان‌پژوهي كاوه (بنياد فرهنگي شهرستان اردستان) نوشته دكتر كامران هاشمي است كه از سوي انتشارات «آيه و آيينه» در 393 صفحه در اختيار علاقه‌مندان قرار گرفته است. نويسنده كتاب دكتراي حقوق‌بشر از دانشگاه ملي ايرلند، ديپلمات و مدرس پيشين دانشكده روابط بين‌الملل وزارت امور خارجه است و تاليفات متعددي به انگليسي و فارسي به‌ويژه در حوزه حقوق‌بشر و كشورهاي مسلمان داشته است. وي در كشورهاي يونان، آلمان و تركيه ماموريت ديپلماتيك داشته و آخرين سمت ايشان رياست مركز حقوق‌بشر و تنوع فرهنگي جنبش عدم تعهد بوده است. از وي چند كتاب و مقاله در خصوص اردستان منتشر شده است.
كتاب با توضيحاتي از چاپ تصويري كه احتمالا متعلق به سال‌هاي1317 يا 1318 از معتمدين و دانش‌آموزان اين شهرستان است، آغاز مي‌شود. در اين عكس چهره‌هاي شاخص ادارات، فرهنگيان و گروهي از محصلين زبده معرفي شده‌اند. در اين كتاب بيش از 150 خاطره و حكايت واقعي از گذشته‌هاي دور و نزديك شهرستان منتشر شده و داراي 60 قطعه عكس قديمي و خاطره‌انگيز از اهالي اين شهرستان است.
كتاب شامل 19 فصل است. سرفصل‌هايي همچون «حكايت خانواده آخوند، خاطره‌اي از يك شاعر قديمي، خاطرات واقعي مادربزرگ، نگاهي به ادارات دولتي و تاريخ سياسي اردستان، خاطره‌هايي از دور تا نزديك اردستان در آيينه زمان، مدرسه و معلمين در اردستان، جريان تحصن باغ سفارت انگليس در جريان نهضت مشروطيت ايران و حضور دو تن از چهره‌هاي وقت اين شهر در اين تحصن» مهم‌ترين سرفصل‌هاست. يكي از افراد شركت‌كننده در اين تحصن حسن عبدل، پدر روشنفكري اردستان، مدافع مشروطيت، كتاب و روزنامه‌خوان با سواد اهل مطالعه است. وي بعد از مشروطه و شكست محمدعلي‌شاه و استبداد صغير دومين حاكم اردستان مي‌شود.
بعضي از مورخان، شهر اردستان را زادگاه كاوه آهنگر دانسته‌اند و اهالي منطقه، خانه و باغي را كه در محله «كبودان» واقع و به باغ كاوه موسوم است و همچنين قنات دو طبقه «مون» را كه يكي از عجايب سيستم آب‌رساني در ايران قديم به شمار مي‌آيد. اين اثر شاهكار به عنوان عجيب‌ترين و تنها قنات دو طبقه جهان در تاريخ ۲۶ تيرماه ۱۳۹۵ در اجلاسيه استانبول تركيه به عنوان بيستمين اثر ايران به ثبت جهاني رسيد. احداث اين قنات‌که به كاوه آهنگر نسبت داده مي‌شود، دليلي براي اثبات نوشته مي‌دانند. در اين شهرستان قنات ديگري هم با عنوان «ارونه» جريان دارد كه با فورزه‌بندي ديدني آب كشاورزي پنج محله شهر را تامين مي‌كند و مردم عقيده دارند «ارونشاه» نخستين پادشاه پيشدادي آن را حفر كرده است.
برخي از تاريخ‌دانان بر اين باورند كه واژه اردستان از دو بخش اربيه به معني مقدس و فرشته موكل بر آن و پسوند ستان به معناي مكان تشكيل شده. زيرا قبل از ظهور اسلام آتشكده‌هاي متعددي در اين شهر داير بوده كه از جمله آنها آتشكده معروف مهر اردشير قابل اشاره است و تاريخ‌نويسان قرن چهارم قمري از آن به عنوان شهري مستحكم ياد كرده‌اند و پنج دروازه آن را احاطه كرده بود و جمعي ديگر، نام اردستان را متشكل از دو پاره «ارد» به معني مرد خشمگين و «ستان» به معناي مكان دانسته و از آن به عنوان سرزمين مردان غيور و خشمگين ياد كرده‌اند.
نام اردستان، در افسانه‌هاي فولكلوريك نيز آمده و از جمله بر پايه يكي از افسانه‌ها، اردستان مسكن رستم دستان، جهان پهلوان باستاني بوده و ابتدا ارگ دستان نام داشته و سپس به ارگستان و سرانجام به اردستان تغيير نام داده است. بر پايه نوشته‌هاي تاريخ‌نگاران ايراني و عرب، اين شهر در دوران آل بويه با نطنز، بلوكي را تشكيل مي‌داد كه مركز آن اردستان و جايگاه فرمانروايي حاكم ديلميان بوده است.
اردستان شهري تاريخي با 4000 اثر تاريخي و گردشگري است كه 39 اثر آن به ثبت فهرست آثار ملي ايران رسيده است. اردستان شهر مناره‌ها، بادگيرها، كاروان‌سراها، مقبره‌ها، چشمه‌سارها و باغ‌هاي فراوان است. يك‌سوم اردستان كوهستاني و دو سوم آن كوير است لذا هم زيبايي‌هاي كوير و هم طبيعت دل‌انگيز كوهستاني را دارد. آب و هواي منطقه گرم و خشك است. نژاد مردمان اين سرزمين آريايي و زبان آنها فارسي با لهجه اردستاني است. اين شهر با طبيعتي چهار فصل، جاذبه‌هاي كويري و چشم‌اندازهاي زيباي طبيعي، روستاهاي خوش آب و هوا و نيز آثار تاريخي منحصر به فرد يك مقصد گردشگري كم‌نظير است.