گروه اجتماعي
اكتبر 2020، فدراسيون بين‌المللي پرستاران ICN در گزارشي اعلام كرد كه در 44 كشور جهان، تعداد پرستاراني كه بر اثر ابتلا به كرونا فوت كرده‌اند به 1500 نفر رسيده در حالي كه تخمين‌ها حكايت از آن دارد كه مجموع پزشكان و پرستاران و بهياران فوت‌شده بر اثر كرونا در سراسر جهان، حدود 20 هزار نفر است.
اين گزارش در دهمين ماه پس از شيوع كرونا در جهان منتشر شد؛ زماني كه در تمام كشورها، مقابله با ويروس كوويد 19 در رعايت فاصله اجتماعي، استفاده از ماسك، اجتناب از دورهمي‌ها زير سقف‌هاي بسته و خانه‌نشيني خلاصه مي‌شد و هنوز آزمون و خطا بر واكسن‌ها به نتايج قطعي نرسيده بود. در اين 10 ماه و تا روز انتشار گزارش فدراسيون بين‌المللي پرستاران، قدرت سرايت و انتقال ويروس در بالاترين حد بود و جدول و نمودارها در وبسايت سازمان بهداشت جهاني WHO نشان از شيب صعودي ابتلا در 6 منطقه جهان (امريكا، جنوب غرب آسيا، اروپا، شرق مديترانه، آفريقا و پاسيفيك غربي) داشت. گزارش‌هاي فدراسيون بين‌المللي پرستاران هم، سرعت بالاي ابتلا و مرگ در جمعيت پرستاران به دليل وظيفه خطير و خطرناكي كه برعهده داشتند را تاييد مي‌كرد چنانكه در گزارشي كه اين نهاد بين‌المللي در ماه ژوئن 2020 منتشر كرده بود، تعداد پرستاران فوت‌شده به دليل ابتلا به كرونا، 600 نفر بود اما به فاصله سه ماه اين عدد با بيش از دو برابر افزايش به 1500 نفر رسيده بود. بعد از انتشار اين گزارش، هاوارد كاتن؛ مدير اجرايي فدراسيون بين‌المللي پرستاران گفت: «تعداد پرستاراني كه در فاصله 10 ماه (از ژانويه تا اكتبر 2020) بر اثر ابتلا به كرونا فوت كرده‌اند به اندازه پرستاران فوت‌شده در طول 4 سال جنگ جهاني اول است.»
يكسال پس از انتشار گزارش فدراسيون بين‌المللي پرستاران، سازمان بهداشت جهاني در اكتبر 2021 اعلام كرد كه در فاصله ژانويه 2020 تا مه 2021 (دي 1398 تا ارديبهشت 1400) حدود 80 هزار تا 180 هزار نفر از كاركنان بخش‌هاي بهداشت و درمان (پزشك، پرستار و بهيار) بر اثر ابتلا به كرونا فوت كرده‌اند. گزارش سازمان بهداشت جهاني حدود 10 ماه بعد از تزريق اولين دوز واكسن كرونا منتشر شد؛ نيمه دسامبر 2020 با تزريق اولين واكسن كرونا به يك پرستار در شهر نيويورك، واكسيناسيون عمومي در امريكا آغاز شده بود و سازمان بهداشت جهاني هم در گزارش خود اعلام كرد كه طبق اعلام دولت‌هاي 119 كشور جهان، تا سپتامبر 2021 (شهريور 1400) به‌طور ميانگين از هر 5 پزشك، پرستار يا بهيار شاغل در بخش بهداشت و درمان، 2 نفر واكسن كرونا دريافت كرده‌اند كه البته اين آمار در مناطق مختلف جهان و به نسبت درآمد اقتصادي كشورها متفاوت بوده چنانكه در منطقه آفريقا، از هر 10 پزشك و پرستار و بهيار، كمتر از يك نفر اما در 22 كشور ثروتمند جهان، بيش از 80 درصد كاركنان بخش بهداشت و درمان، واكسن كرونا را به كامل دريافت كرده‌اند. به دنبال انتشار اين گزارش كه نشانه واضحي از تبعيض و نابرابري در دسترسي كادر درمان به داروهاي حياتي در كشورهاي فقير و كم‌درآمد بود، سازمان بهداشت جهاني با صدور بيانيه‌اي ضمن ابراز نگراني از تداوم مرگ پزشكان و پرستاران و بهياران در كشورهاي كم‌درآمد به دليل نرخ پايين واكسيناسيون كرونا و توزيع نابرابر واكسن، خواستار اقدام فوري براي محافظت از كادر درمان و تسريع واكسيناسيون اين گروه در تمام كشورهاي جهان شد و در اين بيانيه تاكيد كرد: «ناكامي در تكميل پوشش واكسيناسيون براي كادر درمان، باعث تضعيف جسمي، رواني و اجتماعي افرادي مي‌شود كه براي مديريت بيماري‌هاي همه‌گير به آنها وابسته هستيم. بزرگداشت (كادر درمان) كافي نيست. وظيفه اخلاقي ما اين است كه از كاركنان بهداشتي و مراقبتي محافظت و براي حفظ سلامت‌شان سرمايه‌گذاري كنيم.»
چرا كرونا جان پرستاران ايران را گرفت؟
مسوولان سازمان نظام پرستاري، وزارت بهداشت و خانه پرستار مي‌گويند كه شيوع كرونا در ايران از بهمن 1398 جان بيش از 150 پرستار را گرفته، بيش از 120 هزار پرستار در اثر مراقبت از مبتلايان كرونا، بيمار شده‌اند و 7500 نفر از پرستاران مبتلا، به دليل شدت عوارض بيماري به وضعيت از كارافتادگي رسيده‌اند.
طي سه سال اخير و به دنبال موج‌هاي مرگبار كرونا در كشور، تاكيد مسوولان سازمان نظام پرستاري و خانه پرستار اين بوده كه علاوه بر مرگ‌زايي سويه‌هاي ويروس، كمبود پرستار در بخش مراقبت‌هاي ويژه و بخش نگهداري و بستري مبتلايان كرونا، عامل موثر در افزايش مرگ بيماران بوده چون يك پرستار، وظايفي بيش از توانش برعهده داشته كه حتما خستگي جسمي و روحي به نقص‌هايي در ارايه خدمت منجر مي‌شده علاوه بر اينكه كاهش قواي بدني و ضعف رواني در اثر حجم بالاي مسووليت و وظايف هم، پرستار را در مقابل ابتلاي انواع بيماري‌ها مستعد مي‌كرده است.
شهريور 1400، حميدرضا عزيزي؛ معاون توسعه و مديريت منابع سازمان نظام پرستاري، كمبود پرستار در بخش‌هاي بيمارستاني در پيك پنجم كرونا و در دوره شيوع سويه مرگبار دلتا در كشور را عامل مهمي در مرگ و بدحالي بيماران بستري در بيمارستان‌ها دانسته و گفته بود كه كمبود پرستار در اين دوران به حدي بوده كه طبق گزارش‌هاي دريافتي از برخي استان‌ها و شهرستان‌ها، مراقبت از 25 بيمار كرونايي به يك پرستار محول شده بود و در برخي بيمارستان‌هاي تهران، يك پرستار مسووليت مراقبت از 15 بيمار كرونايي را بر عهده داشت. عزيزي گفته بود: «تعداد پرستار نسبت به تخت بيمارستاني در كشور حدود ۰.۸ نفر به ازاي هر تخت و در شهرهاي محروم نظير زاهدان ۰.۵ نفر به ازاي هر تخت است در حالي كه استاندارد جهاني ۴ پرستار به ازاي يك تخت است.»
اسفند همان سال، محمد شريفي مقدم؛ دبيركل خانه پرستار به خبرگزاري ايلنا گفت كه در دوران شيوع كرونا، ايران بابت تعداد پرستاراني كه به دليل مراقبت از بيماران كوويد 19 به كرونا مبتلا شده و فوت كرده بودند، در فهرست اولين‌هاي جهان بوده است. شريفي‌مقدم در ادامه صحبت‌هايش گفته بود كه كمبود پرستار در مراكز درماني، آمار مرگ بيماران و پرستاران را افزايش داده كه دليل فوت هركدام، متفاوت است اما در نهايت به ريشه‌اي مشترك مي‌رسد؛ بيمار فوت مي‌كند چون تعداد پرستار براي مراقبت از بيمار كافي نيست به اين معنا كه طبق استانداردهاي جهاني، بايد به ازاي هزار نفر جمعيت، حداقل سه پرستار شاغل باشند كه در ايران اين عدد 1.5 پرستار است علاوه بر اينكه ماهانه حدود 300 پرستار هم مهاجرت مي‌كنند... .
شريفي‌مقدم در گفتوگو با «اعتماد» در توضيح علت ابتلاي پرستاران شاغل در بخش‌ها و مراكز بستري مبتلايان كرونا مي‌گويد: «از نظر علم عفوني، هر فرد شامل پزشك، پرستار و حتي خدمه بيمارستان كه بيشترين تماس را با عامل بيماري‌زا داشته باشد، بيش از سايرين در معرض ابتلا به بيماري‌هاي عفوني واگيردار و از جمله، آنفلوآنزا، سل، آبله‌مرغان و هپاتيت است. وقتي يك بيمار در بيمارستان بستري مي‌شود هم، بيشترين تماس را با همكاران پرستار دارد؛ پرستار بايد به‌طور مرتب فشار خون يا درجه حرارت بدن يك مبتلاي سل را ثبت كند و بنابراين پرستاران، بيشترين مواجهه تنفسي را با بيماران دارند. البته نوع بيماري و نوع سرايت هم در ميزان آسيب‌پذيري و ابتلاي پرستار تاثير دارد. سل از طريق تنفس منتقل مي‌شود اما راه سرايت هپاتيت، خون و ترشحات خوني است. شاخص‌ترين راه ابتلاي كوويد 19 هم، مواجهه تنفسي است اگرچه ممكن است بيماري از راه‌هاي ديگري هم قابل انتقال باشد. پرستاري كه وظيفه مراقبت از يك بيمار كرونايي را بر عهده دارد، در بالين بيماري خدمت مي‌كند كه هر نفسش ممكن است آلوده به ميليون‌ها ويروس باشد. بنابراين پرستار آسيب‌پذيرترين فرد در تيم درمان محسوب مي‌شود. به همين دليل هم بيشترين تعداد شهداي سلامت در ايام شيوع كرونا، پرستاران بودند و علاوه بر اينكه تقريبا تمام همكاران پرستار، حداقل يك بار به كرونا مبتلا شده‌اند، پرستاراني هستند كه با وجود بهبودي، هنوز از عوارض بيماري رنج مي‌كشند.»
آسيبي كه امروز بسياري از پرستاران بهبوديافته از كرونا را رنج مي‌دهد، موسوم به «سندروم پساكرونا» و مجموعه عوارضي است كه تا سه ماه بعد از بهبودي از بيماري آغاز شده و حداقل به مدت دو ماه هم ادامه پيدا كند. آنطور كه مرتضي ايزدي؛ متخصص عفوني و استاد دانشگاه علوم پزشكي بقيه‌الله اخيرا در يك برنامه تلويزيوني مطرح كرده، خاصيت ويروس كوويد 19 اين بوده كه بعد از ورود به بدن بيمار، تغييرات بلندمدت در سطح سلولي ايجاد كند. ايزدي مي‌گويد: «هيچ فرقي نمي‌كند كه شما به كروناي خفيف يا شديد مبتلا باشيد. معمولا افراد بالاي 40 سال، زنان، مبتلايان بيماري‌هاي مزمن و اختلالات ايمني يا تنفسي و همچنين افراد چاق، بيش از سايرين در معرض خطر سندروم پساكرونا قرار دارند حتي اگر به كروناي خفيف مبتلا شده باشند. كودكي كه گرفتار عوارض سندروم پسا كوويد مي‌شود، تا سه برابر بيش از ساير همسالانش دچار اختلال رشد و تكامل خواهد شد. فرد بزرگسالي كه گرفتار عوارض سندروم پسا كوويد مي‌شود، تا ماه‌ها بعد در معرض خطر بالاي سكته مغزي و سكته قلبي و آريتمي خواهد بود و بنابراين، شايد دليل مرگ ناگهاني بسياري از جوانان كه هيچ سابقه بيماري قلبي يا گرفتگي عروق نداشتند هم، ابتلا به سندروم پساكوويد باشد. تمام اعضاي بدن تحت‌تاثير سندروم پسا كوويد قرار مي‌گيرد اگرچه علايم و عوارض، از هر فرد با فرد ديگر متفاوت است اما نتايج تحقيقات نشان داده كه اگر افراد در زمان ابتلا به كرونا، به موقع و به سرعت تحت درمان با داروهاي موثر و مهار‌كننده ويروس قرار بگيرند، خطر ابتلا به سندروم پسا كرونا براي اين افراد به‌شدت كاهش مي‌يابد اما به هر حال، ابتلا به كرونا، به سيستم ايمني بدن آسيب فراوان خواهد زد.»
اولين قرعه به نام «نرجس» افتاد
امروز با يك جست‌وجو در اينترنت، عكس‌هاي فراواني مي‌توان پيدا كرد از پرستاراني كه در ساعات كار و مراقبت از بيمار با همان لباس‌هاي محافظ و گان و ماسك‌هاي يكسره‌اي كه جز چشم‌ها، باقي صورتشان را پوشانده، از شدت خستگي روي نيمكتي به خواب رفته‌اند. اولين پرستاري كه در ايران قرباني كرونا شد، نرجس خانعلي‌زاده بود؛ پرستار 24 ساله بيمارستان ميلاد لاهيجان كه اولين تجربه‌هاي پرستاري را در بيمارستان امام تهران و كانون بستري مبتلايان عفوني ياد گرفته بود. زمان بروز علايم تا فوت نرجس، فقط 2 روز طول كشيد. پرستاران بيمارستان ميلاد، بعد از فوت نرجس گفتند و نوشتند: «۴ اسفند ۱۳۹۸، در حين رسيدگي به بيماران در محل كار خود از حال رفت و به زمين افتاد. به دليل عوارض ريوي و تنگي نفس در بخش مراقبت‌هاي ويژه بيمارستان بستري شد. بعدازظهر ۶ اسفند ۱۳۹۸ در بيمارستان ميلاد لاهيجان درگذشت.»
بعد از فوت نرجس، متن آخرين نوشته‌اش در صفحه اينستاگرام هم منتشر شد: «... اورژانس بيمارستان امام خميني. جايي كه از كسي كه تحمل ديدن دررفتگي رو نداشت، آدمي رو ساخت كه بهترين بيمار براش بيماري بود كه دررفتگي داشت. جايي كه ديگه نمي‌ترسيدم با مريض HIV و سل و هپاتيت سر و كار داشته باشم. شايد باورتون نشه، ولي ديگه از مرده و مردن هم نمي‌ترسم.»
بعد از فوت اين پرستار جوان، بخش اورژانس بيمارستان ميلاد لاهيجان، به نام «نرجس خانعلي‌زاده» نامگذاري شد و مجسمه يادبودش را در زادگاهش - ميدان «كلاچاي» - نصب كردند ...
شريفي مقدم در گفتوگو با «اعتماد» تاييد مي‌كند كه سنگيني حجم كار پرستاران و تضعيف جسمي و روحي، مي‌تواند يكي از عوامل ابتلا به كرونا باشد و مي‌گويد: «در پيك‌هاي شيوع كرونا در ايران و به خصوص در موج‌هاي اول و دوم، علاوه بر اينكه با كمبود تجهيزات و امكانات مواجه بوديم، پرستار حتي فرصت تعويض ماسك و گان و دستكش براي هر بيمار جديد را نداشت چون به جاي اينكه مسوول مراقبت از دو مبتلاي كرونا باشد، بايد به 10 بيمار رسيدگي مي‌كرد. تعداد ناكافي پرستار در آن موج‌ها، يكي از دلايل مهم آمار بالاي ابتلا و سرعت انتقال ويروس بود. حتما به ياد داريد كه اگر در خيابان، فردي با علايم سرفه و عطسه و تنگي نفس مي‌ديديد، از او فاصله مي‌گرفتيد. در تمام مراكز دولتي و خصوصي، حفاظ‌هايي براي رعايت فاصله نصب شده بود تا مردم كمترين مواجهه را با عامل بيماري‌زا داشته باشند اما در بيمارستان، كدام پرستار مي‌تواند از بيمار كرونايي فاصله بگيرد آن هم در حالي كه هر ويروس، يك سفير مرگ است؟ بيمارستان‌هاي ما در پيك‌هاي شيوع كرونا، جبهه جنگي بود كه هر ويروس از يك گلوله مرگبارتر بود. استرس مواجهه با ويروس و ترس از ابتلا، فشار رواني سنگيني بر پرستاران ما تحميل كرد كه تا امروز عوارض اين ترس هنوز باقي است.»
كرونا هنوز هست و هنوز قرباني مي‌گيرد
بنا به اعلام وبسايت WORLDOMETERS تا ظهر روز سوم دي (24 دسامبر) تعداد كل مبتلايان كرونا در جهان به بيش از 700 ميليون نفر و تعداد كل فوتي‌هاي كرونا به بيش از 6 ميليون نفر رسيده در حالي كه كشورهاي امريكا با بيش از 110 ميليون مبتلا، هند با بيش از 45 ميليون نفر، فرانسه با بيش از 40 ميليون نفر، آلمان و برزيل با بيش از 38 ميليون نفر، كره جنوبي با بيش از 34 ميليون نفر، ژاپن با بيش از 33 ميليون نفر، ايتاليا با بيش از 26 ميليون نفر، انگليس با بيش از 24 ميليون نفر و روسيه با بيش از 23 ميليون نفر، 10 كشور با بيشترين تعداد مبتلايان كرونا هستند و در اين جدول، ايران با بيش از 7 ميليون مبتلا و بيش از 146 هزار فوتي كرونا در رديف 19 ايستاده است. طبق آخرين گزارش سازمان بهداشت جهاني، تعداد موارد جديد ابتلاي كرونا در 105 کشور جهان در يك ماه اخير نسبت به دو ماه قبل حدود 52 درصد افزايش يافته است. در اين گزارش كه روز 22 دسامبر (اول دي) منتشر شد، اعلام شده كه در فاصله 20 نوامبر تا 17 دسامبر امسال، 850 هزار مبتلاي جديد كرونا در این کشورها شناسايي شده و در 50 کشور هم 3 هزار مبتلا فوت كرده‌اند كه مرگ كرونا در اين بازه زماني نسبت به دو ماه قبل، كاهش 8 درصدي دارد و در فاصله 13 نوامبر تا 10 دسامبر سال جاري (22 آبان تا 19 آذر) در 58 کشور 118 هزار مبتلاي كرونا در بيمارستان‌ها بستري شده‌اند که این عدد هم نسبت به دوماه قبل 23 درصد افزایش یافته است.
علي‌اكبر حقدوست؛ اپيدميولوژيست در گفتوگو با «اعتماد» در تحليل وضعيت امروز شيوع كرونا در جهان با توجه به آمار جديد ابتلا مي‌گويد: «شدت بيماري‌زايي ويروس كرونا مثل سنگي است كه درون استخر مي‌افتد و در ابتدا، موج‌هاي بزرگي ايجاد مي‌كند اما به تدريج، موج‌ها كوچك‌تر مي‌شوند. موج‌هاي كرونا هم از اين جنس است كه قطع نخواهد شد تا زماني كه اين ويروس در جامعه بشري ماندگار شود و از وضعيت اپيدميك بيرون بيايد. برخي ويروس‌ها مثل ويروس آنفلوآنزا موج‌هاي كمتري دارند ولي ويروس كوويد 19 از ويروس‌هاي مقاوم بوده و به مدت 4 سال موج ايجاد كرده و شايد تا يك يا دو سال آينده هم امواج ديگري اگرچه با شدت بسيار كمتر شاهد باشيم تا اينكه ويروس به شرايط ماندگاري برسد. وضعيت فعلي ويروس ايجاب مي‌كند كه در تمام كشورها و از جمله ايران، هر از گاهي شاهد افزايش جزيي تعداد مبتلايان باشيم و البته شدت بيماري‌زايي ويروس نسبت به موج‌هاي اول و به خصوص، مرگباري ويروس بسيار كاهش پيدا كرده است.»
شريفي مقدم هم به «اعتماد» مي‌گويد كه با توجه به شرايط امروز و به دليل ضعيف شدن ويروس كوويد 19 و آمار بالاي واكسيناسيون، خطري جمعيت عمومي را تهديد نمي‌كند و مي‌افزايد: «قدرت بيماري‌زايي ويروس نسبت به پيك‌هاي اول و دوم و سوم و چهارم به‌شدت كاهش پيدا كرده اما پرستاران به عنوان بخشي كه وظيفه مراقبت مستقيم از بيماران بستري در بيمارستان‌ها را بر عهده دارند، حتي در اين شرايط نسبت به جمعيت عمومي در معرض خطرند و حتي تعداد مبتلايان در جامعه پرستاري، بيش از آمار ابتلا در جمعيت عمومي خواهد بود اگرچه امروز ابتلاي كرونا، از نوع بسيار خفيف است و از احتمال مرگ هم به‌شدت كاسته شده است. البته تا امروز گزارش جديدي از ابتلاي گسترده و نگران‌كننده پرستاران به كرونا نداريم چون گزارش‌دهي ابتلا و فوت و حتي آمارگيري تجميعي هم نسبت به گذشته كمرنگ شده است.»
اولين پرستاري كه در ايران قرباني كرونا شد، نرجس خانعلي‌زاده بود؛ پرستار 24 ساله بيمارستان ميلاد لاهيجان كه اولين تجربه‌هاي پرستاري را در بيمارستان امام تهران و كانون بستري مبتلايان عفوني ياد گرفته بود. زمان بروز علايم تا فوت نرجس، فقط 2 روز طول كشيد. پرستاران بيمارستان ميلاد، بعد از فوت نرجس گفتند و نوشتند: «۴ اسفند ۱۳۹۸، در حين رسيدگي به بيماران در محل كار خود از حال رفت و به زمين افتاد. به دليل عوارض ريوي و تنگي نفس در بخش مراقبت‌هاي ويژه بيمارستان بستري شد. بعدازظهر ۶ اسفند ۱۳۹۸ در بيمارستان ميلاد لاهيجان درگذشت»