براي بحران آبي آماده شويم
مهدي زارع
بر اساس نقشه‌هاي پيش‌بيني هفتگي بارش كشور و گزارش سازمان هواشناسي بر مبناي نقشه‌هاي احتمالاتي از ۱۷ ارديبهشت تا ۲۷ خرداد 1403، بارش (۱۷ تا ۲۳ ارديبهشت) در استان‌هاي همسايه كوه‌هاي البرز، زاگرس و شمال غرب بيش از نرمال و در ساير مناطق كمتر از نرمال بود. هسته‌هاي بيشينه بارش انباشته به مقدار ۲۰ تا ۶۰ ميليمتر روي شمال غرب، زاگرس شمالي، نيمه غربي البرز و به مقدار كمتر در شمال شرق كشور قرار دارند.
كم بارشي در محدوده تهران و وضعيت رودخانه و سد كرج به عنوان يكي از مهم‌ترين منابع تامين‌كننده آب تهران و كرج براي ماه‌هاي بعد مورد پرسش است . طي بارش‌هاي اخير ذخاير برفي حوضه‌هاي آبريز سدهاي طالقان و كرج افزايش داشته و به حجم آب ذخيره شده در سدهاي كرج و طالقان تا حدودي افزوده شده است. از حجم ۱۸۰ ميليون مترمكعبي سد كرج حدود 38 ميليون مترمكعب آب ذخيره شده كه در مقايسه با سال گذشته حدود ۱۷ درصد منفي است. حجم ۴۲۹ ميليون مترمكعبي سد طالقان هم حدود ۱۷۰ ميليون مترمكعب پرشده كه نسبت به سال گذشته پنج درصد افزايش داشته است. آخرين وضعيت ذخاير آب سدها نشان مي‌دهد كه به‌رغم بارش‌هاي اخير و افزايش ورودي‌هايي كه اتفاق افتاده براي سال آتي و ماه‌هاي پيك مصرف آب شرب بايد براي ساماندهي وضع آب در تهران در تابستان 1403 تدبير كنيم. سطح آب در مخازن ايران به دليل افزايش توليد برق آبي در بحبوحه كمبودهاي ناشي از دماهاي بالا، خشكسالي و سوءمديريت، كاهش شديدي داشته است.26 آذر 1402 گزارش شد كه حجم آب موجود در مخازن نيروگاه‌هاي برق آبي ايران 40 درصد ظرفيت دارد و اين حجم نتيجه كاهش يك ميليارد مترمكعبي ذخاير سالانه آب است. از 2600 مگاوات انرژي خورشيدي و بادي كه در ابتداي سال وعده داده شده بود، تاكنون درصدي ناچيز محقق شده است. در مجموع، در حالي كه دولت اعلام كرده بود در سال جاري 6000 مگاوات بيشتر توليد خواهد شد، اما تنها 15 درصد از اين هدف محقق شده و اكثر تاسيسات جديد توليد بر پايه نيروگاه‌هاي كم بازدهي است كه از گاز و مازوت استفاده مي‌كنند.
در حالي كه ايران يكي از آسيب‌پذيرترين كشورهاي خاورميانه در برابر تغييرات اقليمي است، مديريت ناپايدار منابع كم آبي بر كمبودها افزوده است. كارشناسان آب مي‌گويند آب‌هاي زيرزميني و تالاب‌هاي ايران به‌طور جبران‌ناپذيري كاهش مي‌يابد. به دليل تغييرات اقليمي، ايران دماي بيشتر و دوره‌هاي خشك طولاني‌تر و همچنين خطر بيشتر سيلاب‌هاي مخرب را تجربه خواهد كرد.
كمبود آب با تغييرات اقليمي تشديد شده است و ايران در ميان آسيب‌پذيرترين آنها قرار دارد. ايران با عدم تعادل خطرناكي كه تقاضاي آب بيشتر از عرضه طبيعي موجود است، روبه‌رو است. كاهش بي‌وقفه منابع آب تجديدناپذير سلسله‌اي از چالش‌هاي محيط زيستي و اجتماعي- اقتصادي را در سراسر كشور به وجود آورده است. گزارش توسعه جهاني آب سال 2024 سازمان ملل متحد با عنوان «آب براي رفاه و صلح»، ايران را با استفاده از بيش از 80 درصد از منابع آب شيرين تجديدپذير سالانه خود به عنوان يكي از كشورهايي كه «تنش آبي بسيار بالا» را تجربه مي‌كنند، معرفي كرده است. سرانه منابع آب شيرين داخلي تجديدپذير ايران (جريان‌هاي داخلي رودخانه‌ها و آب‌هاي زيرزميني ناشي از بارندگي) براي دهه‌ها رو به كاهش بوده است. افزايش جمعيت در ايران به كاهش منابع آب تجديدپذير و تشديد بيشتر كمبود آب كمك كرده است. آب‌هاي سطحي كشور در رودخانه‌ها، درياچه‌ها، تالاب‌ها و مخازن با سرعتي زياد در حال كاهش است. پروژه اسناد جهاني آب و هوا (WAA) گزارش داده است كه بخش قابل توجهي از ايران در 36 ماه منتهي به خرداد 1402 شرايط خشكسالي شديد و استثنايي كشاورزي را تحمل كرده و اين خشكسالي تاكنون ادامه داشته است. كاهش گسترده مساحت تالاب‌هاي كشور عمدتا با گسترش زمين‌هاي زراعي و شهري مرتبط است. مديريت ضعيف منابع آب كشور يك مشكل ديرينه است. اصلاحات ارضي كه در دهه‌هاي چهل و پنجاه شمسي انجام شد شامل توسعه بخش صنعتي در يا نزديك مناطق اصلي شهري و ساخت تاسيسات عظيمي بود كه عمدتا تنگناهاي هيدرولوژيكي را ناديده مي‌گرفت. بخش عمده‌اي از آب قابل دسترس ايران به تلاش‌هاي توسعه ناپايدار كشاورزي، اغلب بدون توجه به محدوديت‌هاي طبيعي، اختصاص يافته است. كشاورزي آبي بزرگ‌ترين مصرف‌كننده آب در ايران است كه 92 درصد مصرف را به خود اختصاص مي‌دهد، با اين حال بهره‌وري آب به‌طور نگران‌كننده‌اي پايين است و بهره‌وري آب كشاورزي در بين پايين‌ترين رتبه‌ها در منطقه قرار دارد. بهره‌برداري بيش از حد از آب‌هاي زيرزميني و سطحي، ناشي از برنامه‌ريزي ناقص سدها و ساخت و سازهاي هيدروليكي و همچنين طرح‌هاي انتقال آب، جريان‌هاي طبيعي آب را مختل كرده است. اين اختلال منجر به خشك شدن آب‌هاي محلي، كاهش ذخاير آب زيرزميني و حتي فرونشست زمين شده است. استحصال بي‌رويه آب و تكنيك‌هاي كشاورزي پرمصرف آب به خطر افتاده است.