دست‌اندازهاي احياي روابط ايران و بحرين

پايگاه امواج مديا در تحليلي به قلم علي معموري، به روابط رو به احياي ايران و بحرين پرداخته است. اخيرا حمد بن عيسي آل خليفه، پادشاه بحرين، در اقدامي قابل توجه از ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه خواست تا ميان اين پادشاهي خليج فارس و ايران ميانجيگري كند. اين درخواست در 23 ماه مه در سفر حمد بن عيسي به مسكو مطرح شد. او در اين ديدار به پوتين گفت: ما به فكر حُسن همسايگي و همجواري با همسايگان خود هستيم. حمايت جنابعالي [پوتين] از اين موضوع مورد استقبال عموم مردم بحرين و شخص اينجانب است. در خصوص حل مشكلات ايران و بحرين، با علم به اينكه در واقع ديگر مشكلي وجود ندارد، دليلي هم براي به تعويق انداختن احياي روابط نيست. يك مقام بلندپايه ايراني در 7 ژوئن تاييد كرد كه در كنار تعامل مستقيم با منامه، ايران از روسيه خواسته است در اين زمينه ميانجيگري كند. اين در حالي است كه توافق عادي‌سازي بين ايران و عربستان در مارس 2023 با ميانجيگري چين انجام شد. با توجه به روابط نزديك بحرين و عربستان سعودي، اين پرسش مطرح شده است كه چرا منامه و تهران هنوز در ايجاد آشتي از اين الگو پيروي نكرده اند؟ پس از چندين دهه نوسان روابط ميان تهران و منامه، محمدرضا پهلوي نتيجه همه پرسي سازمان ملل در سال 1971 در بحرين را پذيرفت. اين همه‌پرسي منجر به اعلام استقلال اين جزيره‌ حاشيه خليج فارس شد. اگرچه رابطه بين دو همسايه پس از انقلاب اسلامي ايران در سال 1979 (كه حكومت پهلوي را سرنگون كرد)، دست نخورده وهمچنان تيره و تار باقي مانده است. اين امر عمدتا به دليل تنش‌هاي فزاينده بين ايران و همسايگان عرب آن، به ويژه عربستان سعودي بوده است. همين پويايي در گذشته‌هاي نزديك‌تر نيز مشهود بوده است. زماني كه عربستان سعودي در سال 2016 روابط ديپلماتيك خود را با ايران قطع كرد، بحرين نيز سريعا از اين اقدام پيروي كرد. رياض پس از اعدام روحاني سرشناس شيعه، شيخ نمر النمر كه جرقه خشم و اعتراض مردم در ايران را عليه اين اقدام عربستان زد، روابط خود را با تهران قطع كرد. منامه با افزودن بر تنش، تهران را به حمايت از معترضان شيعه در داخل مرزهايش از طريق ارايه كمك‌هاي نظامي و سياسي متهم كرد كه بازتاب ادعاهاي مطرح شده در جريان قيام بهار عربي در سال 2011 بود. در طول اين دوره و پس از آن، مقامات بحريني بسياري از فعالان شيعه را دستگير كردند، احزاب شيعه را منحل و آيت‌الله عيسي قاسم، روحاني برجسته شيعه اين كشور را اخراج كرد؛ اقداماتي كه ايران از آن ناخرسند شد. هنگامي كه شيعيان بحرين در سال 2011 عليه سلطنت سني حاكم قيام كردند، روحانيون بلندپايه شيعه عراقي وابسته به دفتر آيت‌الله العظمي علي سيستاني مستقر در نجف - مرجع مذهبي شيعيان عراق- تلاش داشتند تا صداي آنها باشند. به ادعاي ناظران هدف از مداخله عراق كاهش تنش و از سرگيري گفت‌وگو در بحرين بين رهبران محلي شيعه و مقامات بود. با اين حال، تشكيل گردان‌هاي الشتر، متشكل گروه مقاومت شيعيان بحرين، منامه را از هرگونه تعامل دور كرد. گردان‌هاي الشتر به عنوان بخشي از محور مقاومت اخيرا مسووليت دو حمله پهپادي به اسراييل را بر عهده گرفته، حملاتي كه به نظر مي‌رسد از عراق برنامه‌ريزي شده است. برخلاف اين پيشينه دشوار، به نظر مي‌رسد تلاش‌هاي عادي‌سازي روابط در منطقه، رويكرد جديدي را براي آينده روابط بين بحرين و ايران ايجاد كرده است. به‌رغم كند بودن پيشرفت مذاكرات براي نزديكي اين دو بازيگر خليج فارس، روند آن ثابت بوده است. ميانجيگري عراق بين ايران و عربستان سعودي، ميزباني پنج دور مذاكرات در طول سال‌هاي 2022-2021 كه زمينه را براي توافق عادي‌سازي سال 2023 فراهم كرد، به تلاش‌ها براي ايجاد تعامل بين بحرين و ايران نيز تعميم يافت. برخي از اين فعاليت‌ها در خارج از عراق صورت گرفت. در آگوست 2022، مصر ميزبان نمايندگاني از چندين كشور منطقه بود. در اين نشست، گفت‌وگوهاي بين هيات‌هاي بحرين و عراق درباره از سرگيري روابط منامه با تهران داغ گزارش شده است. در موارد متعددي كه نويسنده اين مقاله، علي معموري، نيز يكي از مقامات عراقي حاضر در گفت‌وگوها بوده است، عراق اين موضوع را با همتايان بلندپايه ايراني نيز در ميان گذاشت. در همان زمان، بغداد همچنين با رهبران اپوزيسيون بحرين در تماس بود تا آنها را براي گفت‌وگو با پادشاهي حاكم آماده كند و هدف آن برگرداندن برگ جديدي در اين جزيره حاشيه خليج فارس بود. گزارشات حاكي از آن است اخيرا منامه و تهران پيام‌هاي مثبتي را رد و بدل كرده‌اند. منابع بلندپايه منطقه‌اي به امواج مديا گفتند كه عمان به درخواست بحرين ميان دو طرف ميانجيگري كرده است. با اين حال، نقاط اختلافي چندي باقي مانده و تهران براي از سرگيري روابط مردد است. اين امر دست‌كم تا زماني ادامه دارد كه وضعيت اپوزيسيون شيعه در اين كشور عربي خليج فارس بهبود يابد. در اقدامي كه به نظر مي‌رسد اقدامي اعتمادساز بوده است، پادشاه بحرين در 8 آوريل به مناسبت ماه قمري تازه، بيش از 1500 زنداني عمدتا شيعه را مورد عفو قرار داد كه طبق ادعاي مقامات بحريني بسياري از آنها به دليل «پرونده‌هاي شورش» زنداني شده بودند. «پرونده‌هاي شورش» معمولا اصطلاحي است كه برخي مقامات بحريني براي اشاره به اعتراضات ضد دولتي در جريان بهار عربي استفاده مي‌كنند. اين حركت هم توسط مخالفان شيعه بحرين و هم از سوي ايران مورد استقبال قرار گرفت. ماه بعد، در 12 مه، وزير امور خارجه وقت ايران در سومين نشست گفت‌وگوي ايراني-عربي با محوريت «همكاري و تعامل» شركت كرد. شهيد حسين اميرعبداللهيان، وزير امور خارجه فقيد ايران، تمايل خود را براي ورود به مرحله جديدي از همكاري با كشورهاي عربي خليج فارس ابراز كرد و گفت: ما از اقدام دولت بحرين در آغاز آزادي زندانيان سياسي استقبال كرده و آن را مثبت ارزيابي مي‌كنيم. اما تنها يك هفته بعد، اميرعبداللهيان در كنار سيد ابراهيم رييسي، رييس‌جمهور ايران، در سانحه سقوط بالگرد در شمال غرب ايران به شهادت رسيدند. در پي اين سانحه، پادشاه بحرين، وليعهد او و رييس مجلس شورا در تلگرامي رسمي به ايران، اين فقدان را تسليت گفتند. همچنين عبداللطيف بن راشد الزياني، وزير امور خارجه در مراسم تشييع جنازه دولتي در تهران در 22 مه شركت كرد. نفوذ سياسي بحرين در منطقه به‌طور قابل توجهي كمتر از عربستان سعودي است. اگرچه اختلاف منامه با تهران به مسائل دوجانبه محدود مي‌شود، احياي روابط با ايران شامل پيچيدگي‌هاي متعددي است كه مصالحه را به تاخير انداخته است. از نظر سياسي، اصل مشكل اين است كه بحرين نيز مانند عراق، كشوري با اكثريت شيعه است و سابقه طولاني در روابط با ايران دارد. اين امر اين پادشاهي را به ويژه براي تهران به امري مهم بدل مي‌كند. بنابراين اگر به وضعيت جامعه شيعي اين پادشاهي رسيدگي نشود، تلاش‌هاي آشتي همواره با مشكلاتي روبه‌رو خواهد بود. به‌رغم عفو اخير تعداد زيادي از زندانيان از سوي مقامات بحرين، اين حركت از نظر ايران كافي نيست. بر اساس گزارش جامعه ملي اسلامي الوفاق، اصلي‌ترين حزب اپوزيسيون شيعه در بحرين، بيش از 500 زنداني سياسي در زندان‌هاي بحرين به سر مي‌برند. علاوه بر اين، براي ايران بسيار مهم است كه اپوزيسيون شيعه بحرين از طريق نمايندگي مناسب در پارلمان و دولت اين كشور وارد عرصه سياسي شود. بدون اتخاذ اين گام‌ها به نظر مي‌رسد رسيدن به توافق براي عادي‌سازي روابط تهران با منامه كمي دور از دسترس باشد.  تصميم بحرين براي فعاليت ممنوعيت احزاب سياسي ميانه‌رو مانند الوفاق مي‌تواند اشتباهي استراتژيك تلقي شود، چراكه اين گروه براي كسب حمايت منطقه‌اي، در نهايت به سمت ايران تمايل پيدا كرد. بسياري از مخالفان اكنون تهران را تنها بازيگري مي‌دانند كه مي‌تواند دولت بحرين را براي بازگشت به صحنه سياسي در داخل كشور تحت فشار قرار دهد. اين امر به ويژه با توجه به عدم حمايت غرب از روند دموكراتيك در كشور عربي خليج فارس برجسته شده است. يكي ديگر از موانع مهمي كه تهران را از پيشروي رابطه با منامه باز مي‌دارد، عادي‌سازي روابط بحرين با اسراييل است كه ايران به‌ شدت نسبت به آن حساس است و به دقت آن را زير نظر دارد. حسين اميرعبداللهيان، وزير خارجه فقيد ايران، در پاييز 2021، امضاي پيمان ابراهيم از سوي بحرين را «خيانت آشكار» و «تهديدي براي امنيت منطقه» خواند. يك مقام ارشد سعودي به امواج مديا گفت كه حتي رياض از تصميم عادي‌سازي ناراضي بود و آن را عجولانه تلقي كرد و از منامه به دليل عدم مشورت قبلي در مورد زمان‌بندي اين اقدام انتقاد كرد. در ميان اين پويايي‌هاي پيچيده منطقه‌اي، به نظر مي‌رسد كه بحرين از عربستان سعودي در جست‌وجوي ميانجيگري يكي از طرفين تاثيرگذار براي دستيابي به توافق با ايران پيروي خواهد كرد. با اين حال، اين امر نيز ممكن است بيش از حد خوش‌بينانه باشد. برخلاف عربستان سعودي، بحرين روابط نزديكي با هيچ ميانجي بالقوه‌اي مانند چين يا روسيه ندارد. با اضافه كردن فقدان ميانجي و وضعيت حل نشده اپوزيسيون شيعه بحرين، دورنماي دستيابي بحرين به توافقي با ايران - حداقل در كوتاه‌مدت - مبهم به نظر مي‌رسد.