همسايگي و فرصت‌هاي توسعه
سيدعطاءالله سينايي
با همسايگان نزديك و دورت خوب باش
عبارت بالا مضموني عقلاني است كه در قرآن مجيد و ديگر كتب مقدس و پندِ پيشوايان آمده است. با اين وجود در گذشته تصور مي‌شد هر چه همسايه‌ات ضعيف باشد تو قوي‌تر خواهي بود. ولي امروزه ما به اثر مثبت همسايگي در ارتقاي قدرت ملي اذعان داريم. پيدايش اين دو ديدگاه از تغيير درك سياستمداران از رابطه علّي تضاد پيوسته دو متغير موقعيت كشور من و كشور همسايه در معادلات منطقهاي است. بر اين اساس هر چه شاخص‌هاي قدرت در مورد هر يك از همسايگان بالاتر رود، در مورد ديگري پايين مي‌آيد. چنين دركي از روابط ميان كشورها، بر هستي شناختي بازي با حاصل جمع صفر شكل گرفته است كه محيط بين‌الملل را ناامن و محل برد و باخت تحليل مي‌كند. اما با شكوفايي عقلانيت بشري و درك بيشتر منافعِ تعامل و تعاون، در برابر تضاد و تقابل؛ مبناي شناختي بازي با حاصل جمع غير صفر جايگزين بازي برد-باخت شد. با اين رويكرد همه بازيگران مي‌توانند سود ببرند و هميشه فرصت براي برد بيشتر وجود دارد. بنابراين گسترش مراودات بشري براي افزايش منافع شتاب گرفت. سرشت اجتماعي انسان‌ها موجب شده است كه هميشه در پي راه‌هايي باشند كه به هم نزديك‌تر شوند. بنابراين جاده‌ها را ساختند، بادبان‌ها را افراشتند و با گسترش ابزار ارتباطي، روز به روز به هم نزديك‌تر شدند. كشش طبيعي زيست مدني، عقلانيت و هموندي اجتماعي بشر را شكوفاتر كرد و موجب انعطاف بيشتر بني‌آدم و سازش روي اختلافات شد. دستاوردِ اين تحول پيدايش موقعيت جهاني شدگي ناشي از گسترش ترابري و بازارها، افزايش روزافزون شبكه‌ها و فناوري‌هاي ارتباطي و اطلاعاتي، رشد شهرنشيني و توسعه و تراكم زيست انساني و پيدايش دهكده جهاني و سپس خانواده جهاني شد. همه اين موارد بر اساس اصول حسن همجواري شكل گرفته است.
اثر سرريز اقتصادي- همسايگان اولين اميدهاي توسعه براي كشورها هستند. در تمام تجارب بشري، توسعه از مرزهاي همسايگان سرريز شده است. چنانكه انقلاب صنعتي از انگلستان آغاز شد، سپس سرريز سرمايه و فناوري آن ديگر كشورهاي اروپايي و امريكا را تحت تاثير قرار داد و موج پيشرفت صنعتي را جهاني كرد. بخشي از منافع اقتصادي ناشي از پيوستن به بازارهاي مشترك منطقهاي، اثر سرريز شدن پيش‌بيني شده در شكل‌گيري اتحادهاي منطقهاي است.
الگوي پرواز غازها- يكي از درس‌آموزترين تحولات منطقهاي كه به پديدار شدن توسعه اعجازآور در شرق آسيا منجر شد، در قالب نظريه تمثيلي الگوي پرواز غازهاي وحشي شكل‌بندي شده است. بر اين اساس، گروه غازها براي ايجاد نيروي پيشران مناسب و غلبه بر اصطكاك و ديد قوي به مسير، به شكل هندسي پيكان، پرواز مي‌كنند و حس نوعي اشتياق به كار جمعي در درون تيم را به وجود مي‌آورند. غازي كه از جمع جدا مي‌شود، ناگهان با فشار مقاومت هوا و موانع پرواز مواجه شده و به سرعت ترغيب مي‌شود كه با فروتني به صف بازگردد تا از نيروي پيش برنده‌اي كه توسط جمع توليد مي‌شود، سود برد. جمع، ايجاد هم‌افزايي براي برد همگاني است و ارزش افزوده‌اي مي‌آفريند كه در تنهايي نيست. حركت جمعي بوفالوها هم اين‌گونه است. بوفالوي تنها، با همه تناوريش، طعمه گرگ‌ها مي‌شود. تنهايي، انزوا و شكست است. شكل توسعه منطقهاي كه توسط الگوي مدرن پرواز غازها ترسيم شده است، توليد سطحي از منابع قدرت براي قرار گرفتن در پيشاني سلسله مراتب را پيش‌‌‌فرض مي‌گيرد. با يك اقتصاد مسلط كه به عنوان مركز رشد عمل مي‌كند و به دنبال آن ساير اقتصادهاي در حال توسعه فعاليت مي‌كنند. الگوي پرواز غازها، در مورد اقتصادهاي شرق آسيا، با افزايش وابستگي متقابل بين اقتصادهاي خوشه‌‌‌اي منطقه، به عنوان نشانه‌‌‌اي از يكپارچگي تفسير مي‌شود. گروه توسعه منطقهاي به عنوان يك كل، به تدريج پيچيدگي صنعتي را گسترش مي‌دهد و هر يك از اقتصادهاي منطقه از تبادلات خارجي و پيوندهاي ناشي از داد و ستد در اين بازي برد-برد سود مي‌‌‌برند. از اين نظر، كليد توسعه ملي در يكپارچگي سيستماتيك منطقهاي و هماهنگي سياست‌هاي توسعه با بسترهاي منطقهاي و بين‌المللي است.
سياست‌ها ابزار توسعه‌اند- وزير امور خارجه در برنامه معارفه‌اش از اينكه سياست خارجي بايد بتواند براي اقتصاد كشور راهگشا باشد، فرصت ايجاد كند و بايد موانع را از سر راه بردارد، به عنوان يك تلكيف سازماني ياد كرده است. سفرها و تلاش‌هاي ديپلماتيك وزير محترم بيانگر اهميت اين راهبرد در سياست خارجي كنوني كشور است. در حالي كه ايران ما از نظر موقعيت همسايگي كم نظير است، همزمان در يك مخاطره كم نظير تاريخي از نظر بحران‌ها و فرصت‌هاي بر باد رفته قرار داريم. اگر دولت‌هاي گذشته به تكاليف و تعهدات سند چشم‌انداز بيست ساله پايبند بودند، ايران مي‌توانست قدرت اول منطقه در علم، فناوري و اقتصاد باشد. بايد ضمن ارزيابي نتايج سياست‌ها، با اعتمادسازي و سياست‌هاي متوازن منطقهاي راه‌هاي جديدي ساخت تا كشور در مسير توسعه قرار گيرد. خاورميانه از فرصت‌هاي پيشرفت انباشته است.
بر يك چهارراه شلوغ- تاريخ خاورميانه پر است از جنگ و آشوب‌هايي كه با تفسيرهايي از دين به وقوع پيوسته‌اند. همزمان خاورميانه سرشار از موهبت‌هاي الهي است كه از زمين بر مي‌آيد. ايران همچنان اين توان را دارد كه دامن خود را از جنگ‌ها بركشد و به يكي از كانون‌هاي توسعه و شكوفايي اين منطقه تبديل شود. ما با يك درصد جمعيت و يك درصد جغرافياي زيست كره، با 7 درصد كشورهاي جهان همسايگي داريم. هر كدام از اين مرزها، دروازه‌هايي به روي شكوفايي و رشد اقتصادي ايران هستند. ايران مي‌تواند با تفاهم با خاورميانه، خود را در پيشاني توسعه منطقه قرار دهد. در اين ناحيه منابع عظيمي براي سرمايه‌گذاري انباشته است. سخن از 4 تريليون دلار انباشت منابع نقدي است. بايد با همسايگان‌مان همراه شويم. عضو هيات علمي دانشگاه و سياست‌پژوه